ਦੂਜਾ ਪੜਾਅ : ਮੁਲਤਾਨ
ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਦੀਪ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਮੁਲਤਾਨ ਦਾ ਨਾਂ ਹੀ ਰੋਮਾਂਚਿਤ ਕਰ ਦੇਂਦਾ ਹੈ। ਮਹਾਭਾਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਘਟੋਤ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਤ੍ਰਿਗਾਰਤਾ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ। ਸਦੀਆਂ ਦੇ ਲੰਮੇ ਸਫਰ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਬਦਲ ਦਿੱਤੇ ਨੇ। ਘਟੋਤ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਕਸ਼ਯਪ ਗੋਤ ਕਾਰਨ ਕਦੀ ਇਸਦਾ ਨਾਂ ਕਸ਼ਯਪੁਰ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਤੇ ਦੱਖਣ ਏਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੱਸੇ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ 'ਅਪਰਾਧ' ਇਸਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਦਿੱਲੀ ਵਾਂਗ 'ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਆਇਆ, ਉਸੇ ਨੇ ਲੁੱਟਿਆ'। ਸਿਕੰਦਰ ਮਹਾਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਕਾਸਿਮ, ਮਹੰਮੂਦ ਗਜਨਵੀ, ਮੁਹੰਮਦ ਗ਼ੌਰੀ ਤਕ ਦੀ ਲੁੱਟਮਾਰ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਇਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਦੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਨੇ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਇਹ ਸ਼ੀਆ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਸ਼ਾਖ ਇਸਮਾਇਲੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਕਬਜੇ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਨਾਦਰਸ਼ਾਹ ਤੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਆਜਮਾਈ ਹੈ। 1817 ਵਿਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੇ ਫਾਟਕ ਤੋੜਨ ਲਈ 'ਜ਼ਮਜ਼ਮਾ' ਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੋਪ ਭੇਜੀ ਸੀ ਤੇ 1846 ਵਿਚ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਕਬਜੇ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਵਾਲੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਸਦੀਆਂ ਵਿਚ ਮੁਲਤਾਨ ਸਿਰਫ਼ ਮੁਗਲ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਤੇ ਤਰੱਕੀ ਵੱਲ ਵਧਿਆ ਸੀ।
ਮੁਲਤਾਨ ਨੂੰ ਪੀਰਾਂ, ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਤੇ ਭਿਖਾਰੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੁਲਤਾਨ ਬਾਰੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦਾ ਇਕ ਸ਼ੇਅਰ ਹੈ...:
'ਚਹਾਰ ਚੀਜ਼, ਮਸਤ ਤੋਹਫ਼-ਏ-ਮੁਲਤਾਨ
ਗਰਦ, ਗਰਮਾ, ਗਦਾ ਵ ਗੋਰਿਸਤਾਨ।'
ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਮੁਲਤਾਨ ਦਾ ਤੋਹਫ਼ਾ ਇਹ ਚਾਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੇ—ਧੂੜ, ਗਰਮੀ, ਫ਼ਕੀਰ ਤੇ ਕਬਰਸਤਾਨ।
ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਤੇ ਕਰਾਚੀ ਹੀ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਮੁਲਤਾਨ ਬੜੇ ਘੱਟ ਲੋਕ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਾਸੀ ਮਿੱਤਰ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਉਮੇਸ਼ ਅਗਨੀਹੋਤਰੀ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਮੁਲਤਾਨ ਦਾ ਵੀਜ਼ਾ ਵੀ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਈ-ਮੇਲ ਆਇਆ...:
'ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ ਆਗ਼ਾਪੁਰਾ। ਇੱਥੇ ਕਦੀ ਨੰਦਲਾਲ ਆ ਕੇ ਵੱਸੇ ਸਨ। ਉਹ ਕਵੀ ਸਨ ਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿਆਰੇ ਸੇਵਕ ਵੀ ਸਨ। ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਵਿਤਾ ਉੱਤੇ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਚੋਖੀ ਪਕੜ ਸੀ। ਗ਼ਜ਼ਨੀ ਤੋਂ ਮੁਲਤਾਨ ਆ ਕੇ (ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ) ਵੱਸੇ ਸਨ ਇੱਥੇ...ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਉਪਰ ਇਸ ਮੁਹੱਲੇ ਦਾ ਨਾਂ ਪੈ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਸਦਾ ਨਾਂ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਆਗ਼ਾਪੁਰਾ ਮੁਹੱਲਾ ਪੈ ਗਿਆ। ਇਹ ਦਿੱਲੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਕੋਲ ਸੀ। ਮਕਾਨ ਦੋ ਮੰਜ਼ਿਲਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦੇ ਵਿਚ ਬਾਰਾਂ ਕਮਰੇ ਸਨ। ਨੇੜੇ ਹੀ ਇਕ ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਸੀ।' ਪੁਸ਼ਪਾ ਜੀ (ਉਮੇਸ਼ ਅਗਨੀਹੋਤਰੀ ਦੀ ਪਤਨੀ) ਦੇ ਨਾਨਾ ਦਾ ਨਾਂ ਲਾਲਾ ਕੁੰਵਰਭਾਨ ਸੀ। ਇਕ ਨਾਂ ਹੋਰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਭਵਾਨੀ ਮੱਲ...'ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ...ਉਮੇਸ਼।'
ਮੁਲਤਾਨ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਹ ਤੈਅ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ ਉਮੇਸ਼ ਅਗਨੀਹੋਤਰੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਪੁਸ਼ਪਾ ਜੀ ਦੇ ਨਾਨੇ ਦਾ ਮਕਾਨ ਜ਼ਰੂਰ ਲੱਭਣਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿਚ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨਾਲ—ਚੰਗੀਆਂ ਹੋਣ ਭਾਵੇਂ ਮਾੜੀਆਂ—ਬੰਦੇ ਦਾ ਮਨੋਬਲ ਵਧਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮਿੱਤਰ ਉਮੇਸ਼ ਤੇ ਪੁਸ਼ਪਾ ਜੀ ਨੂੰ ਕੁਝ ਲੱਭ ਕੇ ਦਿਖਾਅ ਦਿਆਂ।
ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਸੰਪਰਕ ਦੇ ਆਦਮੀ ਸ਼ਾਕਿਰ ਅਲੀ ਸ਼ਾਕਿਰ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਕਵੀ ਨੇ ਤੇ ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਤੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਸਾਂ। ਕੁਝ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੇ ਇਹ ਸੰਪਰਕ ਸੂਤਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਚਲੋ ਖ਼ੈਰ, ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚਣ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ ਮੈਂ ਸ਼ਾਕਿਰ ਸਾਹਬ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਸਾਂ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਕਦੋਂ ਤੇ ਕਿੰਜ ਮੁਲਤਾਨ ਆ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਉਹਨਾਂ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਕਰਦਿਆਂ ਮੈਨੂੰ 'ਰਸੀਵ' ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ 'ਡੇਬੂ ਸਟੇਸ਼ਨ' ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਉੱਥੇ ਮਿਲ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਮੈਂ ਮੰਗੋਲ ਹੋਟਲ ਆ ਗਿਆ। ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ ਕਮਰਾ। ਪੁਰਾਣਾ ਹੋਟਲ, ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ। ਮੈਂ ਇਹੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਕਿਰਾਇਆ ਵੀ ਵਾਜਬ ਹੀ ਸੀ।
ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਹਾਲੇ ਮੈਂ ਸਾਮਾਨ ਵਗ਼ੈਰਾ ਸੈਟ ਕੀਤਾ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਾਕਿਰ ਸਾਹਬ ਦੋ ਹੋਰ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਆ ਪਹੁੰਚੇ। ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੈਠ ਗਏ। ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਇਹ ਬਣਿਆ ਕਿ ਹੁਣੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਮੀਆਂ ਆਸਿਫ਼ ਰਸ਼ੀਦ ਸਾਹਬ ਮੈਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਦਿਖਾਉਣਗੇ ਤੇ ਕਲ੍ਹ ਮਸੂਦ ਕਾਜੀ ਸਾਹਬ ਜਾਣਗੇ। ਅਜੇ ਅਸੀਂ ਗੱਲਾਂ ਹੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰਾ ਫੋਨ ਵੱਜਿਆ। ਉਧਰੋਂ ਜਿਹੜੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ ਉਹ ਆਪਣੇ ਲਾਹੌਰ ਵਾਲੇ ਮੋਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਲੱਗੀ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ 'ਮੈਂ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸੰਪਰਕ ਸੂਤਰ ਸ਼ਾਕਿਰ ਸਾਹਬ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਫੋਨ ਨੰਬਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਲੱਗ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ, ਕੀ ਕੋਈ ਦੂਜਾ ਨੰਬਰ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਮੈਂ।' ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ਸ਼ਾਕਿਰ ਸਾਹਬ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਈ ਬੈਠੇ ਨੇ। ਤੁਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਲਓ।” ਮੈਂ ਸ਼ਾਕਿਰ ਸਾਹਬ ਨੂੰ ਫੋਨ ਫੜਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਕਮਰੇ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਚਲੇ ਗਏ। ਵਾਪਸ ਆਏ ਤਾਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਹੀ 'ਮੋਹਾਫ਼ਿਜ' ਦਾ ਫੋਨ ਆਇਆ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਇਹ ਆਮ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਹੈ ਪਰ ਪਿੱਛੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਮੁਲਤਾਨ, ਲਾਹੌਰ ਜਾਂ ਕਰਾਚੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿ ਮੁਲਤਾਨ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਚੋਣ ਖੇਤਰ ਹੈ, 'ਐਕਸ' ਵਿਦੇਸ਼ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਵੀ 'ਹੋਮ ਟਾਊਨ' ਇਹੋ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਕਾਫੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਸ਼ਹਿਰ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੀਜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਮੇਰੇ ਇੱਥੇ ਆਉਣ ਦਾ ਤਰਕ 'ਮੋਹਾਫ਼ਿਜਾਂ' ਦੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ।
ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਮੀਆਂ ਆਸਿਫ਼ ਰਸ਼ੀਦ ਮੈਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਨਿਕਲੇ। ਪਹਿਲਾਂ ਮੀਆਂ ਆਸਿਫ਼ ਰਸ਼ੀਦ ਨਾਲ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਕਰਵਾ ਦਿਆਂ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ 'ਦਲੀਲੇ ਸਹਰ' ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਮੀਆਂ ਆਸਿਫ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਮੰਨੇ ਹੋਏ ਕਲਾ ਸਮੀਖਿਅਕ ਤੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਨੇ। ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਸਮਾਜਕ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਹਾਲਤਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ।
ਮੀਆਂ ਆਸਿਫ਼ ਪੁਰਾਣੇ ਮੁਲਤਾਨ ਸ਼ਹਿਰ ਯਾਨੀ 'ਵਾਲਡ ਸਿਟੀ' ਵਿਚ ਲੈ ਗਏ। ਭੀੜੀਆਂ ਗਲੀਆਂ, ਪੌੜੀਆਂ, ਪੱਕੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਦੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਕੰਧਾਂ, ਟੇਢੇ-ਮੇਢੇ ਭੀੜੇ ਰਸਤੇ, ਮਜ਼ਹਬੀ ਜਲਸਿਆਂ, ਮਜਲਿਸਾਂ ਦੇ ਪੋਸਟਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਦੇਖਦੇ ਅਸੀਂ ਇਕ ਪੁਰਾਣੀ ਮਜ਼ਾਰ 'ਤੇ ਜਾ ਪਹੁੰਚੇ—ਇਹ ਕਬਰਸਤਾਨ ਵੀ ਹੈ, ਮਸਜਿਦ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਇਮਾਮਵਾੜਾ ਵੀ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਅਸੀਂ ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਵਧੇ। ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦਰਗਾਹ 'ਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸੀ ਕਿ ਆਸਿਫ਼ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਫੋਨ ਆਇਆ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਇਕ 'ਕਰਾਫਟ ਮੇਲਾ' ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਚਾਹੀਏ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਆਸਿਫ਼ ਨੂੰ ਸੁਝਾਅ ਪਸੰਦ ਆਇਆ। ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਗੱਡੀ ਮੋੜ ਲਈ।
ਮੇਲਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੇਲੇ ਵਰਗਾ ਸੀ ਪਰ ਫ਼ਰਕ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਆਸਿਫ਼ ਜਦ ਵੀ ਸਟਾਲ ਦੇ ਮਾਲਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਦੇ ਕਿ ਮੈਂ ਭਾਰਤ 'ਚੋਂ ਆਇਆ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕ੍ਰਾਫਟਮੈਨ ਜਾਂ ਸਟਾਲ ਦਾ ਮਾਲਕ ਆਪਣਾ ਪਿਆਰ ਤੇ ਲਗਾਅ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਟਾਲ ਦਾ ਕੋਈ ਸਾਮਾਨ ਭੇਂਟ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਮੁਲਤਾਨੀ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਣੇ ਸਾਮਾਨ ਦੀ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਗਏ ਤਾਂ ਬੜਾ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਨੇ ਗੁਲਦਸਤਾ ਭੇਂਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕਿਤਾਬਤ ਦੀ ਸਟਾਲ 'ਤੇ ਗਏ ਤਾਂ ਕਾਤਿਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਆਪਣੀ ਸਟਾਲ ਤੋਂ ਊਠ ਦੀ ਖੱਲ 'ਤੇ ਲਿਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਭੇਂਟ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ—ਤੇ ਉਸਨੇ ਕੀਤਾ ਵੀ। ਗਿਲਗਿਟ ਤੋਂ ਆਈ ਦਸਤਕਾਰ ਔਰਤ ਨੇ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਕਲਾਤਮਕ ਪਰਸ ਭੇਂਟ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਸੀ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਲੋਕ, ਭਾਰਤ 'ਚੋਂ ਆਏ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਮਾਮੂਲੀ ਆਦਮੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਏਨੇ ਖਿੱਚੇ ਕਿਉਂ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ? ਇਹ ਖਿੱਚ ਦਰਅਸਲ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸੀ। ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਇਕ ਸਟੇਜ ਉੱਤੇ ਗਾਣੇ ਤੇ ਨਾਚ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵੀ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਦੇਖਣ ਲੱਗਾ। ਇਕ ਛੋਟੀ ਬੱਚੀ...ਉਮਰ ਇਹੋ ਕੋਈ ਦੋ-ਢਾਈ ਸਾਲ ਹੋਵੇਗੀ, ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਲਿਆਂਦੀ ਗਈ ਤੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਗਾਣਾ ਸੁਣਾਵੇਗੀ। ਕੁੜੀ ਨੇ ਮਾਈਕ ਉੱਤੇ ਗਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, 'ਮੁੰਨੀ ਬਦਨਾਮ ਹੁਈ...' ਹਿੰਦੀ ਦੀ ਇਕ ਸੁਪਰ ਹਿਟ ਫ਼ਿਲਮ ਦਾ ਗਾਣਾ, ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਕਰਾਫਟ ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਇਕ ਬੱਚੀ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਸੁਣ ਕੇ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਇਕ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਦੋ ਰੂਪ ਨੇ ਤੇ ਜੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਕਿਸੇ ਮੋੜ 'ਤੇ ਇਹ ਦੋ ਦੇਸ਼ ਬਣ ਵੀ ਗਏ ਨੇ ਤਾਂ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਪਿਆਰ-ਮੁਹੱਬਤ, ਭਾਈਚਾਰੇ, ਇਨਸਾਨੀਅਤ, ਮੇਲਜੋਲ ਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਵਾਲਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਵਾਲਾ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਮੀਆਂ ਆਸਿਫ਼ ਰਸ਼ੀਦ ਨੇ ਹੋਟਲ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਰਸਾਲੇ ਲਿਆਇਆ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲੱਗਾ। ਇਕ ਰਸਾਲੇ ਵਿਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਬਲੈਸਫੇਮੀ ਕਾਨੂੰਨ (ਧਾਰਾ 298-ਏ, 298-ਬੀ, 298-ਸੀ) ਭਾਵ ਪੈਗੰਬਰ ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਬ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਤੇ ਉਲੰਘਣ ਕਰਨ ਸੰਬੰਧੀ ਕਾਨੂੰਨ ਉਪਰ ਲੇਖ ਛਪਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਮੰਗੋਲ ਹੋਟਲ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਲੇਖ ਪੜ੍ਹਨ ਲੱਗਾ ਤੇ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਸੌਂ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ।
ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਰਨਲ ਜ਼ਿਯਾਉਲ ਹੱਕ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੱਤਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਤੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਦਬਾਈ ਰੱਖਣ ਖਾਤਰ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ ਸੀ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ 'ਇਸਲਾਮਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ' ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮੀ ਰਿਪਬਲਿਕ ਬਣਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਤੌਹੀਨੇ ਰਿਸਾਲਤ ਇਸਲਾਮੀ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਵਿਚ ਬਲੈਸਫੇਮੀ ਲਾ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਅਧੀਨ ਜੇ ਕਿਸੇ ਗ਼ੈਰ-ਮੁਸਲਿਮ ਬਾਰੇ ਦੋ ਮੁਸਲਮਾਨ ਇਹ ਗਵਾਹੀ ਦੇ ਦੇਣ ਕਿ ਉਸ ਆਦਮੀ/ਔਰਤ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਕੀਤਾ, ਲਿਖਿਆ, ਬੋਲਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੈਗੰਬਰ ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਬ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਅਦਾਲਤ ਦੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਏਗੀ।
ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਇਕ ਪੱਖ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੁਸਲਿਮ ਜਨਤਾ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਇਕ ਗੱਲ ਇਹ ਬਿਠਾਅ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿ ਤੌਹੀਨੇ ਰਿਸਾਲਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਜਿੰਨਾ ਪਵਿੱਤਰ ਕੰਮ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਆਮ ਧਾਰਮਿਕ ਨੇਤਾ ਐਲਾਨ ਕਰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਜੇ ਫਲਾਨੇ ਫਲਾਨੇ 'ਬਲੈਸਫੇਮੀ' ਦੇ ਅਪਰਾਧੀ ਦੀ ਕੋਈ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਏਗਾ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਏਨੇ ਲੱਖ ਦਾ ਇਨਾਮ ਮਿਲੇਗਾ।
ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਸਲਮਾਨ ਤਾਸੀਰ ਦੇ ਹੱਤਿਆਰੇ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਨਿਕਲ ਆਏ ਸਨ। ਤੌਹੀਨੇ ਰਿਸਾਲਤ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਮੰਤਰੀ ਸ਼ਹਬਾਜ ਭੱਟੀ ਦੀ ਦਿਨ-ਦਿਹਾੜੇ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸਲਮਾਨ ਤਾਸੀਰ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਦੇ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗ਼ਲਤੀ ਸਿਰਫ਼ ਏਨੀ ਸੀ ਕਿ ਤੌਹੀਨੇ ਰਿਸਾਲਤ ਦੀ ਅਪਰਾਧੀ ਈਸਾਈ ਔਰਤ ਆਸਿਯਾ ਬੀਬੀ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਗਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਤੌਹੀਨੋ ਰਿਸਾਲਤ ਕਾਨੂੰਨ ਕੁਰਾਨ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਤੌਹੀਨੇ ਰਿਸਾਲਤ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਏਡੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਸਮੱਸਿਆ ਬਣ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਕੇਂਦਰੀ ਗ੍ਰਹਿਮੰਤਰੀ ਰਹਿਮਾਨ ਮਲਿਕ ਨੇ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਤੌਹੀਨੇ ਰਿਸਾਲਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਸਕਦੇ ਨੇ। ਸਭ ਤੋਂ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਉਦਾਰਪੰਥੀ ਸਿਵਲ ਸੁਸਾਇਟੀ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਉਗਰ ਧਰਮ-ਅੰਧਤਾ ਕਾਰਨ 'ਸਿਮਟਤੀ' ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਨੇੜੇ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਧਰਮ-ਅੰਧਤਾ ਨੂੰ ਚਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕੇਗੀ।
ਡੇਲੀ ਟਾਇਮਸ 11 ਮਾਰਚ, 2011 ਨੇ ਇਕ ਰਿਪੋਰਟ ਛਾਪੀ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ 32 ਜਣਿਆਂ ਨੂੰ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਈਸਾਈ ਤੇ ਅਹਿਮਦੀਏ ਸਨ, ਧਾਰਮਿਕ ਅਦਾਲਤਾਂ ਨੇ ਤੌਹੀਨੇ ਰਿਸਾਲਤ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿਚ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ 32 ਜਣਿਆਂ ਦੇ ਕੇਸ ਜਦ ਉੱਚੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਆਏ ਤਾਂ, ਸਬੂਤ ਤੇ ਗਵਾਹਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਰਟ ਨੇ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਬਰੀ ਹੋਣ ਪਿੱਛੋਂ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮੀ ਕੱਟੜਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹੋ ਨਹੀਂ ਉਹਨਾਂ ਦੋ ਜੱਜਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਰੀ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪਰਚੇ 'ਦ ਹੇਰਾਲਡ' ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਮਾਨਵ ਅਧਿਕਾਰ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਛਾਪਿਆ ਹੈ ਕਿ 1986 ਤੋਂ ਜਨਵਰੀ 2011 ਤਕ ਘੱਟੋਘੱਟ 39 ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤੌਹੀਨੇ ਰਿਸਾਲਤ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ 35 ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਤਿੰਨ ਸਿੰਧ ਵਿਚ ਤੇ ਇਕ ਖ਼ੈਬਰ-ਪਖ਼ਤੂਨ ਖਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਵਧੇਰੇ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਕੱਟਰਪੰਥੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਦੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਮਾਰ-ਮਾਰ ਕੇ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਕੁਝ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੁਝ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰੀ ਗਈ ਸੀ।
ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ, ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਮੰਗੋਲ ਹੋਟਲ ਦੇ ਕਮਰਾ ਨੰ. 113 ਵਿਚ ਮੈਂ ਇਹ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇੱਥੇ ਜੀਵਨ ਕਿੰਨਾ ਸਸਤਾ ਹੈ। ਧਰਮ-ਅੰਧਤਾ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਧਰਮ ਦੀ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਕਿੱਥੇ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ? ਮੈਨੂੰ ਬਾਬਰੀ ਮਸਜਿਦ ਢਾਹੁਣ ਦੀ ਘਟਨਾ ਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ ਨਰਸੰਘਾਰ ਚੇਤੇ ਆਉਣ ਲੱਗਾ। ਮੈਂ ਦੋਵਾਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਦੋ ਜਣੇ—ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਦੋ ਜਣਿਆਂ ਦਾ ਮਿਲਣਾ ਕਿੰਨਾ ਆਸਾਨ ਹੋਏਗਾ, ਜਿਹੜੇ ਇਹ ਕਹਿ ਸਕਣ ਕਿ ਮੈਂ ਤੌਹੀਨੇ ਰਿਸਾਲਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਬਸ ਏਨਾ ਕਾਫੀ ਹੈ, ਫੇਰ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜੇ ਮੈਂ ਹਸ਼ਿਮਪੁਰਾ, ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਵੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਾਂ।
ਕੰਧ ਘੜੀ ਲਗਾਤਾਰ ਟਿਕ-ਟਿਕ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਤੇ ਮੇਰਾ ਅੰਦਰ ਕੰਬਦਾ ਰਿਹਾ। ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਪੱਥਰ ਮਾਰ-ਮਾਰ ਕੇ ਮਾਰ ਦੇਣ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਵੇਂ ਭੌਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਹੁਣ ਕੋਈ ਈਸਾ ਨਹੀਂ ਜਿਹੜਾ ਇਹ ਕਹਿ ਸਕੇ ਕਿ ਪੱਥਰ ਉਹੀ ਮਾਰੇ ਜਿਸਨੇ ਖ਼ੁਦ ਕੋਈ ਗੁਨਾਹ ਨਾ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ।
ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਹੋਟਲ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਸੱਯਦ ਮਸੂਦ ਕਾਜ਼ਮੀ ਆਏ। ਗੱਲਾਂਬਾਤਾਂ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੇ ਤੇ 'ਆਸ ਟਾਇਮਸ' ਦੇ ਚੀਫ ਐਡੀਟਰ ਨੇ। ਸਹਿਰ ਦੇ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵੀ ਭਾਰਤ ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਇੱਥੇ ਆਇਆ ਸੀ।
ਗੱਲਾਂ ਥੋੜ੍ਹੀਆਂ ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲੱਗੀਆਂ ਤਾਂ ਅਚਾਨਕ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਹੈਰਾਨੀ ਦਾ ਪਹਾੜ ਟੁੱਟ ਪਿਆ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਉਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਜ਼ਿਲੇ ਫਤੇਹਪੁਰ ਤੋਂ ਕਰਾਚੀ ਆਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਵੀ ਫਤੇਹਪੁਰ ਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਜੱਦੀ ਘਰ ਉੱਥੇ ਹੀ ਹੈ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸੀ। ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਜਿਹੜੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵਗ਼ੈਰਾ ਛੱਡ ਆਏ ਸਨ, ਉਸਦੇ ਬਦਲੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ।
ਕੁਝ ਚਿਰ ਬਾਅਦ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਮੁਲਤਾਨ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਨਿਕਲੇ।
ਹੋਟਲ ਦੀ ਪਾਰਕਿੰਗ ਵਿਚ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਦੀ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੀ ਪਿਆਰੀ ਜਿਹੀ ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ, ਜਿਹੜੀ ਦੇਖਣ ਵਿਚ ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ ਤੇ ਮੋਪੇਡ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਚੀਜ਼ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਡਿਸਕਾਊਂਟ ਉੱਤੇ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਰਚੇ 'ਆਸ ਟਾਇਮਸ' ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਗਿਆਪਨ ਛਾਪਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ ਬੈਟਰੀ 'ਤੇ ਚਲਦੀ ਹੈ ਤੇ ਅੱਸੀ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਬਾਅਦ ਬੈਟਰੀ ਚਾਰਜ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਕੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਗਿਆ।
ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿਚ ਸੀ ਕਿ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ 'ਵਾਲਡ ਸਿਟੀ' ਦੇ ਅੰਦਰ ਤਕ ਲੈ ਜਾਣਗੇ ਤੇ ਉਹ ਇਲਾਕੇ ਦਿਖਾਉਣਗੇ ਜਿਹੜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਨੇ। ਮੇਰੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਵੀ ਇਸੇ ਵਿਚ ਸੀ। ਰਾਤ ਸ਼ਾਇਦ ਮੀਂਹ ਵੱਸਿਆ ਸੀ ਜਾਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਸੀ ਕਿ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਚਿੱਕੜ ਸੀ। ਭੀੜ-ਭੜਕਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸੇ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਰੌਲਾ-ਰੱਪਾ ਵੀ ਖਾਸਾ ਸੀ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਦੀ ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ 'ਵਾਲਟ ਸਿਟੀ' ਦੇ ਇਕ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਲੱਗੀ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਸੀ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਐਕਸੀਲੇਟਰ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾਇਆ, ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ ਨੇ ਆਪਣੀ ਔਕਾਤ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਅੜਾਟ ਪਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਅੱਗੇ ਨਾ ਵਧੀ ਤਾਂ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਹੈਂਡਲ ਨੂੰ ਸੱਜੇ-ਖੱਬੇ ਘੁਮਾਉਣ ਲੱਗੇ ਤਾਕਿ ਕੁਝ ਗਤੀ ਬਣੇ। ਇਸ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿਚ ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ ਡਗਮਗਾਉਣ ਲੱਗੀ ਤੇ ਮੇਰੇ ਲਈ ਸੰਤੁਲਨ ਰੱਖਣਾ ਕੁਝ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਪਰ ਮੈਂ ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗ ਕੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਮੈਂ ਦੋਵੇਂ ਪੈਰ ਹੇਠ ਲਾ ਲਏ। ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ ਨੇ ਫੇਰ ਪੂਰਾ ਦਮ ਲਾਇਆ, ਪਰ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਬਣੀ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ 'ਮੈਂ ਉਤਰ ਜਾਵਾਂ?' ਪਰ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਮਨ੍ਹਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਸੀ ਕਿ ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ ਦੀ ਤਾਕਤ ਉੱਤੇ ਸ਼ੱਕ ਕਰਨ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਹੱਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਚਲੋ ਖ਼ੈਰ, ਮੈਂ ਪਿੱਛੇ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ, ਇੰਜ ਡੋਲਦਾ ਰਿਹਾ ਜਿਵੇਂ 'ਰੋਲਾ-ਕ੍ਰੋਟਾ' 'ਤੇ ਬੈਠਾ ਹੋਵਾਂ। ਆਖ਼ਰ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਰਾ ਉਤਰ ਈ ਜਾਓ, ਚੜ੍ਹਾਈ ਏ।” ਮੈਂ ਫ਼ੌਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਤਰ ਗਿਆ। ਮੁਸ਼ਕਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੇ ਬੈਗ਼ ਵਿਚ ਕੈਮਰਾ ਸੀ ਤੇ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਡਿੱਗਿਆ ਤਾਂ ਕੈਮਰਾ ਟੁੱਟ ਜਾਵੇਗਾ।
ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਬੜੀ ਅਪਣੱਤ ਤੇ ਮੋਹ ਨਾਲ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਫਸੀਲ ਦਿਖਾਈ। ਉਹ ਰਸਤਾ ਦਿਖਾਇਆ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਫਸੀਲ ਬਣੀ ਸੀ। ਗਲੀਆਂ, ਕੂਚੇ, ਨੁੱਕਰਾਂ ਦਿਖਾਈਆਂ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਜਾਣਕਾਰ ਜਾਪਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਮੁਹੱਲਿਆਂ ਵਿਚ ਕੌਣ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ ਜਾਂ ਪਾਰਟੀਸ਼ਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੌਣ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਮੈਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਮੁਹੱਲੇ ਦਿਖਾਏ। ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਹਵੇਲੀਆਂ ਆਪਣੇ ਅਤੀਤ ਦੇ ਠਾਠ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਏਨੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਇਮਾਰਤਾਂ ਬਣਾਉਣਾ ਇਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਦ ਇਕ ਇਮਾਰਤ ਬਣੀ ਹੈ ਤੇ ਜਦੋਂ ਅਚਾਨਕ ਉਸ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਇਹ ਤੁਹਾਡੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲੇ ਜਾਓ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਕਿੰਜ ਲੱਗਦਾ ਹੋਵੇਗਾ?
ਇਕ ਪੁਰਾਣੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਹਵੇਲੀ ਦੀ ਤੀਜੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਉੱਤੇ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹਵੇਲੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਦੇ ਨਾਂ ਦਾ ਪੱਥਰ ਪੜ੍ਹਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ। ਮੈਂ ਦੂਜਾ ਕੈਮਰਾ ਕੱਢਿਆ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਅੱਛਾ 'ਜੂਮ ਲੈਂਸ' ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਹਵੇਲੀ ਦੀ ਤੀਜੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਉੱਤੇ ਲੱਗੇ ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਜੂਮ ਇਨ ਕੀਤਾ ਤਾਂ (ਓਮ) ਦੇ ਹੇਠਾਂ 1931 ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਕਲਾਤਮਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੱਥਰ ਉੱਤੇ ਵੇਲ-ਬੂਟੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਉਰਦੂ ਵਿਚ ਗੋਸਵਾਮੀ ਬ੍ਰਿਜ ਕੁਮਾਰ ਕਾਂਸ਼ੀਰਾਮ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਸਨ।
ਬਾਰਾਂ ਵਜੇ ਦੇ ਲਗਭਗ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਫ਼ਿਸ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਨੇ ਕਿਉਂਕਿ ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ ਦੀ ਬੈਟਰੀ ਚਾਰਜ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।
ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਮੁਲਤਾਨ ਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨਤਮ ਕਿਲੇ, ਜਿਹੜਾ ਹੁਣ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਟਿੱਬਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਮੱਧਯੁੱਗ ਦੇ ਸਮਾਰਕ ਬਣੇ ਹੋਏ ਨੇ, ਕੋਲ ਆ ਗਏ। ਇੱਥੇ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਇਕ ਪੁਰਾਣੀ ਤੇ ਇਕ ਖਸਤਾ-ਹਾਲ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ ਰੋਕ ਦਿੱਤੀ। ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਹੇਠ ਕੁਝ ਬੜੀਆਂ ਹੀ ਸਾਧਾਰਨ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਸਨ। ਇਕ ਪਠਾਨ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਬਾਹਰ ਅੰਗੂਠੀਆਂ ਵਗ਼ੈਰਾ ਵੇਚ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ, “ਇਹ ਇਮਾਰਤ ਢਾਈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਐ।”
“ਕਿਉਂ?”
“ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਏ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵੇਲੇ ਡਿੱਗ ਸਕਦੀ ਏ।” ਮੈਂ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਮਤਲਬ ਇਹ ਕਿ ਜਿਸ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਂ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਵੇਲੇ ਡਿੱਗ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰਕੇ ਉਹ ਲੋਹੇ ਦੇ ਸਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਇਕ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਕੋਲ ਆਏ ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਰਾ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲੱਗੇ। ਸਾਹਮਣੇ ਪੌੜੀਆਂ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਪੌੜੀਆਂ 'ਚ ਕੂੜਾ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ। ਕੁਝ ਸਿਲ੍ਹ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਵੀ ਹੋਇਆ। ਸਰੀਆਂ ਵਾਲਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਨ ਲੱਗੇ। ਪੌੜੀਆਂ ਵਿਚ ਸਿਲ੍ਹ ਸੀ। ਕੁਝ ਹਨੇਰਾ ਜਿਹਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਉਪਰ ਆ ਗਏ। ਲੱਕੜ ਦੇ ਖਾਧੜ ਜਿਹੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਜ਼ਿੰਦਰਾ ਖੋਲ੍ਹਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਮੈਂ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਪਿੱਛੋਂ ਆਫ਼ਿਸ ਆ ਰਿਹਾਂ। ਕਦੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਚਾਰ-ਚਾਰ ਐਡੀਟਰ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ...ਹੁਣ ਮੈਂ ਪਿਛਲੇ ਮਹੀਨੇ ਬਿਮਾਰ ਰਿਹਾ, ਮੈਗਜੀਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲ ਸਕੀ...ਹੁਣ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਫ਼ਿਸ ਸ਼ਿਫ਼ਟ ਕਰਾਂਗਾ।”
ਇਕ ਕੋਈ ਪੰਦਰਾਂ ਫੁੱਟ ਲੰਮਾ ਤੇ ਅੱਠ ਫੁੱਟ ਚੌੜਾ ਕਮਰਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਸੰਪਾਦਕ ਦੀ ਮੇਜ਼ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇਕ ਮੇਜ਼ ਹੋਰ ਸੀ। ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਪੁਰਾਣੇ ਅਖ਼ਬਾਰ, ਕਾਗਜ਼, ਲਿਫ਼ਾਫ਼ੇ, ਚਿੱਠੀਆਂ, ਫਾਈਲਾਂ ਖਿੱਲਰੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ ਤੇ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਉੱਤੇ ਏਨੀ ਧੂੜ ਸੀ ਕਿ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਦੀ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਯਕੀਨ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਆਫ਼ਿਸ ਆਏ ਨੇ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਕੇ ਰੱਖਣਾ ਤੇ ਸਫਾਈ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਇਹ ਕੰਮ ਏਨਾ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ, ਉਹ ਨਹੀਂ ਰੁਕੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ।
ਚੀਫ਼ ਐਡੀਟਰ ਦੀ ਮੇਜ਼ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਟਾਯਲੇਟ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਸੀ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਕ ਕਿਚਨ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਚਾਹ ਵਾਲੇ ਅਣਧੋਤੇ ਭਾਂਡੇ ਪਏ ਸਨ। ਕੱਪਾਂ ਵਿਚ ਚਾਹ ਦੇ ਦਾਗ਼ ਸੁੱਕ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਕੰਮ ਚਲਾਊ ਸਫ਼ਾਈ ਕਰ ਲਈ। ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਬੈਠ ਗਏ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕੀ ਮੈਂ ਚਾਹ ਪੀਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ? ਮੈਂ ਸਮਝ ਗਿਆ ਕਿ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਗੰਦੇ ਕੱਪਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਜੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਚਾਹ ਪੀਤੀ ਗਈ ਤਾਂ ਅਤੀਤ ਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਇਕ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਮੈਂ ਮਨ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਪਰ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਦੀ ਇਕ ਆਦਤ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਰਲਦੀ-ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਜਿਸ ਗੱਲ ਜਾਂ ਕੰਮ ਤੋਂ ਲੋਕ ਮਨ੍ਹਾਂ ਕਰਦੇ ਨੇ, ਉਸਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਮੇਰੇ ਮਨ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਚਾਹ ਬਣਾਈ। ਅਸੀਂ ਚਾਹ ਪੀਤੀ। ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਹੇਠਾਂ ਚਲਾ ਜਾਵਾਂ ਉਪਰੋਂ ਉਹ ਇਕ ਤਾਰ ਸੁੱਟਣਗੇ ਜਿਸ ਦੇ ਇਕ ਪਲਗ ਲੱਗਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਉਸਨੂੰ ਮੈਂ ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ ਦੀ ਬੈਟਰੀ ਨਾਲ ਲਾ ਦਿਆਂ ਤਾਕਿ ਉਹ ਚਾਰਜ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤੇ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਫੇਰ ਘੁੰਮ ਸਕੀਏ।
ਬੈਟਰੀ ਚਾਰਜ ਹੋਣ ਤਕ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਇਕ ਪੁਰਾਣੀ ਫਾਈਲ ਕੱਢੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਫਤੇਹਪੁਰ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਕਾਗਜ਼ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਖਸਰਾ, ਖਿਤੌਨੀ ਤਕ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਾਲਿਦ ਫਤੇਹਪੁਰ ਹਸਵਾ ਯੂ.ਪੀ. ਦੇ ਪਿੰਡ ਬਹੇੜਾ ਸਾਦਾਤ, ਪੋਸਟ ਏਰਾਯਾਂ, ਤਹਿਸੀਲ ਖਾਗਾ ਵਿਚ 34.390 ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਨ। ਉਹ ਮਾਰਚ 1949 ਵਿਚ ਕਰਾਚੀ ਆ ਗਏ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਛੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਸੱਯਦ ਇਫਤਿਖਾਰ ਹੁਸੈਨ ਵਲਦ ਮੀਰ ਹਸਨ ਨੂੰ ਲਾਂੜ੍ਹੀ ਮੋਹਾਜਿਰ ਕਾਲੋਨੀ ਕਰਾਚੀ, 30 ਸੀ-ਵਨ ਏਰੀਆ ਕਵਾਟਰਸ ਵਿਚ 363 ਨੰਬਰ ਦਾ ਕਵਾਟਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਕਾਗਜ਼ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਬੋਲੇ, “ਅੱਜ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਇਕ ਇੰਚ ਜ਼ਮੀਨ ਨਹੀਂ ਹੈ।”
“ਕਿਉਂ? ਕਸਟੋਡਿਯਮ ਵੱਲੋ ਮਿਲੀ ਹੋਏਗੀ?” ਮੈਂ ਕਿਹਾ।
“ਜੱਜ...ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਮੰਗਦਾ ਸੀ...ਅੱਬਾ ਕੋਲੋਂ...ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਓ...ਖਾਣੇ ਦੇ ਲਾਲੇ ਪਏ ਹੋਏ ਸਨ...ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੇ...ਕੇਸ ਹਾਰ ਗਏ।”
ਮੈਂ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਉਲਟਨ-ਪਲਟਨ ਲੱਗਾ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਸੱਯਦ ਹਸਨ ਮੁਜਤਬਾ ਦੇ ਨਾਂ ਸ਼ੀਆ ਇੰਟਰ ਕਾਲੇਜ, ਲਖ਼ਨਊ ਦੇ ਐਥਲੀਟਿਕ ਡਿਪਾਰਮੈਂਟ ਦਾ ਇਕ ਸਰਟਿਫੀਕੇਟ ਮਿਲਿਆ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ 1942-44 ਵਿਚ ਸਕੂਲ ਦੀ ਹਾਕੀ, ਕ੍ਰਿਕੇਟ ਤੇ ਫੁਟਬਾਲ ਟੀਮ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ, “ਸੱਯਦ ਹਸਨ ਮੁਜਤਬਾ ਕੌਣ ਸਨ?”
“ਮੇਰੇ ਵੱਡੇ ਅੱਬਾ।”
“ਉਹ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਆ ਗਏ ਸਨ?”
“ਹਾਂ...।” ਉਹ ਬੋਲੇ।
“ਫੇਰ?”
“ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਇੱਥੇ ਕੁਛ ਅੱਛਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।” ਉਹ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਏ। ਮੈਂ ਬਹੁਤਾ ਕੁਰੇਦਨਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ।
ਕੁਝ ਚਿਰ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਲਿਦ ਫਤੇਹਪੁਰ ਹਸਵਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ਬਹੇੜਾ ਸਾਦਾਤ ਤੋਂ ਕਰਾਚੀ ਆਏ ਸਨ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੁਸ਼ਪਾ ਅਗਨੀਹੋਰਤੀ ਦੇ ਨਾਨਾ ਮੁਲਤਾਨ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਗੇਟ ਦੇ ਬਾਹਰ ਆਗ਼ਾਪੁਰਾ ਮੁਹੱਲੇ 'ਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਘਰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਏ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਓ?”
ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਫ਼ੌਰਨ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ। ਬੈਟਰੀ ਚਾਰਜ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਦਿੱਲੀ ਗੇਟ ਵੱਲ ਨਿਕਲ ਪਏ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਗੇਟ ਦੀ ਅਜੇ ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਵਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਂ ਦਿੱਲੀ ਗੇਟ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਲੈਣ ਲੱਗਾ। ਪੁੱਛਣ 'ਤੇ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਮੁਹੱਲਾ ਆਗ਼ਾਪੁਰ ਦਿੱਲੀ ਗੇਟ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ। ਇਕ ਪਛਾਣ ਇਹ ਦੱਸੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਸੀ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਇਕ ਬੁੱਢੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਤੋਂ ਗੁਰੂਦੁਆਰੇ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, “ਹਾਂ ਇੱਥੇ, ਓਧਰ, ਇਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।”
“ਹੁਣ ਕਿੱਥੇ ਈ?”
“ਹੁਣ...?” ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ।
“...ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਢਹਿੰਦਾ ਗਿਆ, ਫੇਰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸਦਾ ਮਲਬਾ ਹਟਾਅ ਕੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਪਾ ਲਈਆਂ।”
ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਆਏ ਤੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਗਲੀ ਵਿਚ ਵੜ ਗਏ। ਉਮੇਸ਼ ਜੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, ਦੋ ਮੰਜ਼ਿਲਾ ਮਕਾਨ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਾਰਾਂ ਕਮਰੇ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਦੋ ਮੰਜ਼ਿਲਾ ਮਕਾਨ ਦਿਸਿਆ, ਮੈਂ ਉਸਦੀ ਤਸਵੀਰ ਖਿੱਚ ਲਈ। ਸੋਚਿਆ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਪੁਸ਼ਪਾ ਜੀ ਆਪਣੇ ਨਾਨੇ ਦਾ ਘਰ ਪਛਾਣ ਲੈਣਗੇ। ਇਕ ਗਲੀ ਦੇ ਦੋ ਮੰਜ਼ਿਲਾ ਮਕਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਲੈ ਕੇ ਮੇਰੀ ਤਸੱਲੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਮੈਂ ਨਾਲ ਵਾਲੀ ਦੂਜੀ ਤੇ ਤੀਜੀ ਗਲੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੋ ਮੰਜ਼ਿਲੇ ਮਕਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕੈਮਰੇ ਵਿਚ ਡੱਕ ਲਿਆ।
ਰਾਤ ਦਾ ਖਾਣਾ-ਵਾਣਾ ਖਾ ਕੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਲੇਟਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਾਕਿਰ ਸਾਹਬ ਦਾ ਫੋਨ ਆ ਗਿਆ। ਇਧਰ-ਉਧਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂਬਾਤਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ, “ਕਲ੍ਹ ਦੀ ਟਰੇਨ ਵਿਚ ਤੁਹਾਡਾ ਕਰਾਚੀ ਜਾਣ ਦਾ ਟਿਕਟ ਬੁੱਕ ਕਰਵਾ ਦਿਆਂ?” ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ। ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਏਨੀ ਕੀ ਜਲਦੀ ਹੋਈ ਕਿ ਮੈਂ ਇਕ ਦਿਨ ਵਿਚ ਹੀ ਮੁਲਤਾਨ ਛੱਡ ਦਿਆਂ? ਫੇਰ ਸੋਚਿਆ, ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ 'ਮੋਹਾਫ਼ਿਜ਼ਾਂ' ਦਾ ਦਬਾਅ ਹੋਵੇ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ਸ਼ਾਕਿਰ ਸਾਹਬ, ਮੈਂ ਕਲ੍ਹ ਈ ਤਾਂ ਆਇਆ ਆਂ। ਅਜੇ ਮੁਲਤਾਨ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਖਿਆ ਨਹੀਂ...ਜੇ ਕਲ੍ਹ ਮੈਂ ਕਰਾਚੀ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਆਂ ਤਾਂ ਇੱਥੇ ਆਉਣ ਦੀ ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ ਫੇਰ ਮੈਂ ਬੁੱਢਾ ਆਦਮੀ, ਏਨਾ ਸਟਰੇਂਜ ਕਿੰਜ ਲੈ ਸਕਦਾ ਆਂ?”
ਜ਼ਾਹਰ ਹੈ ਮੇਰੇ ਇਸ ਜਵਾਬ ਉੱਤੇ ਉਹ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ...ਫੋਨ ਰੱਖਣ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਂ ਫੇਰ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮਮਲਾ ਕੀ ਹੋਇਆ?
ਰਾਤ ਦੇ ਗਿਆਰਾਂ ਵੱਜ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਕੁਝ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਅਚਾਨਕ ਕਿਸੇ ਨੇ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੜ੍ਹਕਾਇਆ। ਦਿਲ ਵਿਚ ਸੌ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਆਉਣ ਲੱਗੀਆਂ ਪਰ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਤਾਂ ਖੋਲ੍ਹਣਾ ਹੀ ਸੀ। ਸਾਹਮਣੇ ਮੁਲਤਾਨ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸੰਘ ਦੇ ਮਹਾਮੰਤਰੀ ਰਜ਼ੀ ਸਾਹਬ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਮਿਲ ਚੁੱਕਿਆ ਸਾਂ।
“ਪ੍ਰੈਸ ਕਲਬ ਚਲੋਗੇ?” ਉਹਨਾਂ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਹੁਣੇ!” ਮੈਂ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਹਾਂ...ਇੱਥੇ ਨੇੜੇ ਈ ਏ।”
“ਪ੍ਰੈਸ ਕਲਬ ਕਿੰਨੇ ਵਜੇ ਤਕ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ ਏ?” ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਸਾਰੀ ਰਾਤ।” ਉਹ ਬੜੇ ਆਤਮ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਬੋਲੇ।
“ਸਾਰੀ ਰਾਤ?”
“ਹਾਂ...ਸਾਰੀ ਰਾਤ।” ਉਹਨਾਂ ਦੋਹਰਾਇਆ।
“ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੋਇਆ ਚੌਵੀ ਘੰਟੇ?”
“ਹਾਂ...ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਤਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਈ ਰਹਿੰਦਾ ਏ।”
“ਮੈਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਬੜੇ ਘੱਟ ਪ੍ਰੈਸ ਕਲਬ ਦੇਖੇ ਨੇ...ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ...”
ਅਸੀਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਏ। ਸੜਕ ਬਿਲਕੁਲ ਸੁੰਨਸਾਨ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਟ੍ਰੈਫਿਕ ਬੜਾ ਘੱਟ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਪ੍ਰੈਸ ਕਲਬ ਤਕ ਆਉਣ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਕਤ ਨਹੀਂ ਲੱਗਿਆ। ਇਹ ਇਕ ਖਾਸੀ ਵੱਡੀ, ਨਵੀਂ ਬਣੀ ਇਮਾਰਤ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਕੰਪਾਊਂਡ ਵਿਚ ਕਾਰਾਂ ਤੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲਾਂ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਸਨ।
ਅੰਦਰ ਇਕ ਵੱਡੇ ਹਾਲ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਸਾਈਜ ਦਾ ਟੀਵੀ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਧਰ-ਉਧਰ ਸੋਫੇ ਪਏ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ 'ਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਪੱਸਰੇ ਹੋਏ ਸਨ ਜਾਂ ਚਾਹ ਪੀ ਰਹੇ ਸਨ। ਹਾਲ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਅਸੀਂ ਦੂਜੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਆ ਗਏ ਕਿਉਂਕਿ ਹਾਲ ਵਿਚ ਟੀਵੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਖਾਸੀ ਉੱਚੀ ਸੀ।
“ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਦੱਸੋ ਕਿ ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਪ੍ਰੈਸ ਕਲਬ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਕਿਉਂ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ ਏ?” ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਜਿਹੜੇ ਜਰਨਲਿਸਟ ਰਾਤ ਦੀ ਸ਼ਿਫਟ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਨੇ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਥੇ ਆ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਇੱਥੇ ਬੈਠਦੇ ਨੇ, ਇੱਥੋਂ ਹੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਿਫਟ ਰਾਤ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੀ ਏ, ਉਹ ਵੀ ਇੱਥੇ ਈ ਆ ਬੈਠਦੇ ਨੇ।”
“ਉਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਘਰ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ?”
“ਕਈਆਂ ਦੇ ਘਰ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਨੇ...ਕੁਛ ਆਸਪਾਸ ਦੇ ਕਸਬਿਆਂ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਨੇ।” ਰਜ਼ੀ ਸਾਹਬ ਬੋਲੇ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਅਸਲੀ ਗੱਲ ਉਹ ਲੁਕਾਅ ਰਹੇ ਨੇ। ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦਾ ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਇਕੱਲੇ ਘਰ ਜਾਣਾ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਕੁਝ ਹੋਰ ਪੱਤਰਕਾਰ ਵੀ ਆ ਗਏ। ਭਾਰਤੀ ਪੱਤਰਕਾਰ ਜਗਤ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਚਰਚਾ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਏਨੀ 'ਮੋਟੀ' ਸੇਲਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਫੇਰ ਗੱਲ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਦੀ। ਮੈਂ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਅਨਾਰਕਾਲੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੇ ਮੋੜ 'ਤੇ ਜਦੋਂ ਅਖ਼ਬਾਰ ਖ਼ਰੀਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਬੜੀ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਭਾਰਤੀ ਆਦਤ ਮੁਤਾਬਕ ਮੈਂ ਪੰਜ-ਛੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਤੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਰਸਾਲੇ ਲੈ ਲਏ ਸਨ। ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਪੈਸੇ ਪੁੱਛੇ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਅੱਠ ਸੌ ਰੁਪਏ ਦੱਸੇ।
“ਅੱਠ ਸੌ!” ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ।
ਪਿੱਛੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਅਖ਼ਬਾਰ ਬੜੇ ਮਹਿੰਗੇ ਨੇ। ਕਿਸੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦਾ ਮੁੱਲ ਪੱਚੀ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਰਸਾਲਾ ਢਾਈ ਤਿੰਨ ਰੁਪਏ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇੰਜ ਕਿਉਂ ਹੈ, ਦੱਸਦੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਨੂੰ ਓਨਾ ਵਿਗਿਆਪਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਜਿੰਨਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ, ਕਿਉਂ? ਉਸਦਾ ਜਵਾਬ ਇਹ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਵਪਾਰ, ਉਦਯੋਗ, ਮੰਡੀ ਦੀ ਜਿੰਨੀ ਵੱਡੀ ਮਾਰਕੀਟ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹੈ ਓਨੀ ਵੱਡੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਲਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਵਿਗਿਆਪਨ ਦਾ ਧੰਦਾ ਓਨਾ ਵਿਕਸਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿੰਨਾ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹੈ।
ਇਸ ਗੱਲਬਾਤ ਤੋਂ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਲੈ ਰਹੇ ਨੇ, ਉਹ ਇੱਥੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀਆਂ।
ਰਾਤੀ ਇਕ ਵਜੇ ਦੇ ਲਗਭਗ ਰਜ਼ੀ ਸਾਹਬ ਮੈਨੂੰ ਹੋਟਲ ਛੱਡ ਗਏ। ਮੈਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝ ਆ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਪੱਤਰਕਾਰ ਹੋਣ ਦਾ ਇਕ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਵੀ ਹੈਨ—ਪਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਪੱਤਰਕਾਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ। ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਸਥਾ 'ਕਮੇਟੀ ਟੂ ਪ੍ਰੋਟੈਕਟ ਜਰਨਲਿਸਟ' ਦੀ ਤਾਜ਼ੀ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ 1992 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 2010 ਤਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ 39 ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਹ ਗਿਣਤੀ 27 ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਮਾਨਵ ਅਧਿਕਾਰ ਆਯੋਗ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ 2009 ਵਿਚ ਹੀ ਸੱਤ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਮੀਡੀਆ ਕਰਮੀਆਂ ਦੇ ਅਪਹਰਣ, ਕਾਤਿਲਾਨਾ ਹਮਲਿਆਂ, ਕੁੱਟਮਾਰ, ਧਮਕੀਆਂ ਵਿਚ ਲਗਾਤਾਰ ਵਾਧਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਨ 2009 ਵਿਚ ਹੀ 163 ਮੀਡੀਆ-ਕਰਮੀ ਧਮਕਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ 54, ਸਰਹੱਦੀ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿਚ 52, ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ ਵਿਚ 28, ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਵਿਚ 03 ਮੀਡੀਆ ਕਰਮੀਆਂ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।
ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਦੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਤੇ ਅਰਧ ਸੈਨਿਕ ਬਲ ਘੇਰੀ ਰੱਖਦੇ ਨੇ। 2009 ਵਿਚ ਉਰਦੂ ਡੇਲੀ 'ਅਸਾਪ' ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਬੰਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਦੋ ਹਫ਼ਤੇ ਤਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਆਫ਼ਿਸ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਤੇ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਚੱਕਰ ਚਲਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਅਖ਼ਬਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਬੋਰੀਆ ਬਿਸਤਰਾ ਬੰਨ੍ਹਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਸੀ। 'ਆਜ਼ਾਦੀ' ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਵੀ ਇਹੋ ਹਾਲ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਵਿਗਿਆਪਨ ਦੇਣੇ ਰੋਕ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਜਦਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਰਕੁਲੇਸ਼ਨ ਕਾਫੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਮਾਨਵ ਅਧਿਕਾਰ ਆਯੋਗ ਨੇ ਆਪਣੀ 2009 ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿਚ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ 'ਤੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜਿਹਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ।
ਰਾਤ ਹੋਟਲ ਦੇ ਡਾਇਨਿੰਗ ਹਾਲ ਵਿਚ ਖਾਣਾ ਖਾਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਹੋਟਲ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਮਾਲਕ ਇਮਰਾਨ ਮਿਲ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਮੈਂ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਡਿਨਰ ਲਈ 'ਇਨਵਾਈਟ' ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਚਲੋ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਖਾਣਾ ਖਾਓ।' ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਫ਼ਿਸ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ। ਇੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਕੰਪਿਊਟਰ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਦੋਵੇਂ ਸਾਹਮਣੇ ਸੋਫੇ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਗਏ ਤੇ ਇੰਡੀਆ ਬਾਰੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੀ ਝੜੀ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਂ ਇਕ ਗੱਲ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਬਾਰੇ ਚੰਗੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ। ਦੂਜਾ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਪਿਛਲੇ ਪੱਚੀ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਈ ਆਰਥਕ ਪ੍ਰਗਤੀ ਤੇ 'ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ' ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਨੇ। ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਮਾਜ ਤੇ 'ਤਾਲੇਬਾਨੀਕਰਨ' ਦੇ ਲਈ ਬੜੇ ਚਿੰਤਤ ਸਨ। ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਘੁੰਮਣਾ ਚਾਹੁਦੇ ਸਨ। ਪੈਸਾ ਸੀ। ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਮਜਬੂਰੀ ਸੀ ਕਿ ਵੀਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਦਾ। ਉਹਨਾਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਯੂਰਪ ਦਾ ਵੀਜ਼ਾ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਹਦ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਟੂਰਿਸਟ ਵੀਜ਼ਾ ਵੀ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ।
ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕਈ ਵਾਰੀ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਬਜ਼ੁਰਗ ਆਦਮੀ ਓ, ਤਬੀਅਤ ਵੀ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ...ਤੁਸੀਂ ਰੋਜ਼ ਮੈਨੂੰ ਘੁਮਾਉਣ ਆਉਂਦੇ ਓ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਤਕਲੀਫ਼ ਦੇਣਾ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ। ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਨੌਜਵਾਨ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਇਹ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪ ਦਿਓ। ਜੇ ਉਹ ਚਾਹੇਗਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਕੁਝ ਮਿਹਨਤਾਨਾ ਵੀ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹਾਂ। ਮੇਰੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ 'ਨਹੀਂ' ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਹਿੰਦੇ। ਇਹ ਪੱਕੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਿਆਰ ਤੇ ਲਗਾਅ ਹੀ ਸੀ ਇਹ। ਪਰ ਮੈਂ ਕੁਝ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਕੇ ਘੁੰਮਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ, ਜਿਹੜਾ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਦੀ ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਕੁਝ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਅਕਸਰ ਕਿਤੇ ਜਾਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਕਿਸੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ, ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਗੱਪਾਂ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ। ਮੈਂ ਬੈਠਾ ਕੁੜ੍ਹਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਟਾਈਮ ਘੱਟ ਹੈ, ਦੇਖਣਾ ਬੜਾ ਕੁਝ ਹੈ—ਮੈਂ ਗੱਪਾਂ ਵਿਚ ਟਾਈਮ ਕਿਉਂ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਪਰ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਸ਼ਾਇਦ ਥੱਕ ਜਲਦੀ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਜਾਂ ਇਹ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਕਿ ਮੈਂ ਜਲਦੀ ਥੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ...ਚਲੋ ਖ਼ੈਰ, ਜੋ ਵੀ ਸੀ ਇਵੇਂ ਹੀ ਸਹੀ। ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਸੀ, ਪੁਰਾਣੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਕੁਝ ਮੰਦਰ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਪਰ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਆਪਣੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਘੁਮਾਉਣ ਵਿਚ ਯਕੀਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਈ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਪ੍ਰੇਮਕਾਵਾਂ ਦੇ ਘਰ ਵਿਖਾਏ। ਕਈ ਅਜਿਹੀਆਂ ਜਗਾਹਾਂ ਦਿਖਾਈਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਲੜਕਪਨ ਦੇ ਰੋਚਕ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਚਲੋ ਖ਼ੈਰ, ਉਹ ਮੇਰੇ ਲਈ ਜੋ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਉਹ ਬੜਾ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰ ਸਾਂ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਜੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਰੁਚੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਮਹਾਭਾਰਤ ਦੇ ਸਮਿਆਂ ਦਾ ਮੁਲਤਾਨ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਪਰਤ ਦਰ ਪਰਤ ਇਤਿਹਾਸ ਛਿਪਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮੁਲਤਾਨ ਦਾ ਕਿਲਾ, ਜਿਹੜਾ ਹੁਣ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਟੀਲਾ ਹੈ ਤੇ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਮੱਧਕਾਲ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ਾਲ ਇਮਾਰਤਾਂ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨੇ। ਪੁਰਾਤੱਤ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਲਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ।
ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਸੂਰਜ ਮੰਦਰ ਇੱਥੇ ਹੀ ਸੀ। ਅੱਠਵੀਂ-ਨੌਂਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਇਸਨੂੰ ਲੁੱਟ ਕੇ ਢਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੂਰਜ ਮੰਦਰ ਦੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਹੀ ਪ੍ਰਲ੍ਹਾਦ ਮੰਦਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਮੰਦਰ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੋਲਿਕਾ ਤੇ ਪ੍ਰਲ੍ਹਾਦ ਪ੍ਰਸੰਗ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਹੋਲਿਕਾ ਸੜੀ ਸੀ।
ਪ੍ਰਲ੍ਹਾਦ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੰਦਰ ਮੁਲਤਾਨ ਕਿਲੇ ਵਿਚ ਸੂਫੀ ਸੰਤ ਸ਼ੇਖ ਬਹਾਉੱਦੀਨ ਜਕਰੀਆ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ। ਵੰਡ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਇਸ ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਪੂਜਾ ਆਦਿ ਹੁੰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਪਰ 1992 ਬਾਬਰੀ ਮਸਜਿਦ ਦੇ ਤੋੜੇ ਜਾਣ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਵਜੋਂ ਇਹ ਮੰਦਰ ਢਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਢੱਠਿਆ ਹੋਇਆ ਮੰਦਰ ਹੁਣ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁਲਤਾਨ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਜੈਨੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਮੈਂ ਜਿਗਿਆਸਾ-ਵੱਸ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਤੋਂ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਚਾਹੀ। ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਪ੍ਰਲ੍ਹਾਦ ਦਾ ਢੱਠਿਆ ਹੋਇਆ ਮੰਦਰ ਦੇਖਣ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਂ।
ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ, “ਕੀ ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਹੈਨ?”
ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ, “ਹਾਂ, ਹੈਨ।”
“ਕਿੱਥੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ? ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਨੇ?”
“ਇਹੋ ਕੋਈ ਦਸ ਪੰਜ ਹੋਣਗੇ।” ਉਹ ਬੋਲੇ।
“ਕਿੱਥੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ?”
“ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ...ਏਥੇ ਕਿਤੇ ਹੀ ਹੋਣਗੇ...।”
“ਕੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਏ?”
“ਹਾਂ...ਹਾਂ...।” ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਕਿਹਾ। “ਪਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਥੇ ਹੋਣਗੇ...ਸਾਰੇ...ਉਹ...ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ...ਸਫ਼ਾਈ ਵਗ਼ੈਰਾ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਨੇ।”
ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਲ੍ਹਾਦ ਮੰਦਰ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚੇ। ਸ਼ੇਖ ਬਹਾਉੱਦੀਨ ਜਕਰੀਆ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਨੇੜੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੰਦਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਟੁੱਟਿਆ-ਭੱਜਿਆ ਪਿਆ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਮਹਾਨ ਆਦਰਸ਼ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹੋਣ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਬੋਲੇ, “ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਮਾਣ ਕਰਦੇ ਸਾਂ ਕਿ ਇੱਥੇ 'ਰਿਲੀਜਸ ਟਾਲਰੈਂਸ' ਦੀ ਏਨੀ ਵੱਡੀ ਮਿਸਾਲ ਸੀ...ਇਕ ਪਾਸੇ ਏਨਾ ਮਹਾਨ ਸੂਫੀ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੰਦਰ...।”
“ਇਹ ਢੱਠਿਆ ਕਿੰਜ?”
“ਬਸ...ਉਸੇ ਦਿਨ ਜਦ ਅਯੋਧਿਆ ਵਿਚ ਮਸਜਿਦ ਢਾਹੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ...ਇੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੋਸ਼ ਦਿਵਾਇਆ ਗਿਆ...ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਓ...ਮੁਫ਼ਤ ਦੀ ਨੇਤਾਗਿਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ...ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਆਦਮੀਆਂ ਦਾ ਜਲੂਸ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ।”
“ਪੁਜਾਰੀ ਵਗ਼ੈਰਾ ਨਹੀਂ ਸਨ?” ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਹੈ ਸਨ...ਉਹ ਵਿਚਾਰੇ ਜਾਨ ਬਚਾਅ ਕੇ, ਖ਼ੁਦ ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਭੱਜ ਕੇ ਕਿੱਥੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਖ਼ੈਰ ਫੇਰ ਕੀ ਸੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮੰਦਰ ਢਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ...ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕੁਝ ਮਲਬੇ ਹੇਠ ਦਬ ਕੇ ਮਰ ਵੀ ਗਏ ਸਨ।”
“ਇਵੇਂ ਅਯੋਧਿਆ ਵਿਚ ਵੀ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬਾਬਰੀ ਮਸਜਿਦ ਢਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਮਲਬੇ ਹੇਠ ਦਬ ਕੇ ਮਰ ਗਏ ਸਨ।”
ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ ਮੰਦਰ ਕੋਲ ਆ ਗਏ। ਮੰਦਰ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਹਿੱਸਾ ਸਹੀ ਸਲਾਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮਲਬੇ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਢੇਰ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੰਦਰ ਕਾਫੀ ਵੱਡਾ ਹੋਏਗਾ। ਮੈਂ ਮਲਬੇ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਖਿੱਚਣ ਲੱਗਾ। ਢੱਠੇ ਹੋਏ ਮੰਦਰ ਦੇ ਮਲਬੇ ਦੁਆਲੇ ਕੰਡੇਦਾਰ ਤਾਰਾਂ ਦੀ ਵਾੜ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਇਕ ਪੂਰਾ ਚੱਕਰ ਕੱਟਿਆ ਕਿ ਕਿਤੋਂ ਅੰਦਰ ਜਾ ਸਕੀਏ, ਪਰ ਹਰ ਪਾਸੇ ਤਾਰ ਸਨ, ਉੱਚੀ ਕੰਧ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਹਰ ਐਂਗਲ ਤੋਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਲੈਂਦਾ ਰਿਹਾ।
ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਇਸ ਮੰਦਰ ਦੀ ਇਕ ਪੁਰਾਣੀ ਤਸਵੀਰ ਹੈ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦਿਆਂਗਾ।”
“ਹਾਂ ਇਹ ਤਾਂ ਬੜਾ ਚੰਗਾ ਹੋਏਗਾ।” ਮੈਂ ਕਿਹਾ।
ਮੰਦਰ ਦੇ ਮਲਬੇ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਖਿੱਚਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮੈਂ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਏਗਾ ਕੁਰਾਨ ਸ਼ਰੀਫ ਦੀ ਇਕ ਆਯਤ ਏ, ਤੁਸੀਂ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਖ਼ੁਦਾ ਨੂੰ ਬੁਰਾ ਨਾ ਕਹੋ, ਤਾਕਿ ਉਹ ਤੁਹਾਡੇ ਖ਼ੁਦਾ ਨੂੰ ਬੁਰਾ ਨਾ ਕਹਿਣ।”
“ਹਾਂ...ਹਾਂ...ਯਾਦ ਏ।” ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਆਯਤ ਅਰਬੀ ਵਿਚ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤੀ। ਤੇ ਬੋਲੇ, “ਇਹ ਵੀ ਸਾਫ਼ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਏ ਕਿ ਮਜਹਬ ਵਿਚ ਜ਼ੋਰ-ਜ਼ਰਬਦਸਤੀ ਨਾ ਕਰੋ”
ਹਾਂ...ਕਾਸ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਇਸਲਾਮੀ ਦੇਸ਼ ਹੀ ਹੁੰਦਾ! ਮੈਂ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ। ਏਨੇ ਮਹਾਨ ਸੂਫੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਮੰਦਰ ਢਾਉਣਾ ਅਜੀਬ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।
ਮੱਧਕਾਲ ਤਕ ਮੁਲਤਾਨ ਅਧਿਆਤਮਕ ਮਹਾ ਪੁਰਖਾਂ ਦਾ ਏਨਾ ਵੱਡਾ ਗੜ੍ਹ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦਾ ਸ਼ੇਅਰ ਹੈ...:
'ਮੁਲਤਾਨ ਮਾ ਬਾ ਜੱਨਤ ਆਲਾ ਬਰਾਬਰ ਅਸਤ
ਆਹਿਸਤਾ ਪਾ ਬਾ-ਨਾਹ ਕੇ ਮਲਿਕ ਸਜਦਾ ਭੀ ਕੁਨਦ'
ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਮੁਲਤਾਨ ਉੱਚ ਸਤਰੀ ਸਵਰਗ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ, ਇੱਥੇ ਆਹਿਸਤਾ ਚੱਲੋ ਕਿ ਫਰਿਸ਼ਤੇ ਇੱਥੇ ਸਜਦਾ ਕਰਦੇ ਨੇ।
ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਪੁਰਖਾਂ ਵਿਚ ਬਹਾਉੱਦੀਨ ਜ਼ਕਰੀਆ ਦਾ ਨਾਂ ਬੜੇ ਸਨਮਾਨ ਨਾਲ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ 1170 ਵਿਚ ਬਗ਼ਦਾਦਾ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਆਏ ਸਨ। ਪੰਜਾਬ, ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ, ਸਿੰਧ ਆਦਿ ਦੀ ਲੰਮੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਆਪ ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ ਠਹਿਰ ਗਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਸੁਹਰਾਵਰਦੀ ਸਿਲਸਿਲੇ (ਗੱਦੀ) ਨਾਲ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਗੁਰੂ ਦਿਯਾ-ਉਲ-ਦੀਨ ਅਬੂ ਨਜੀਬ ਸੁਹਰਾਵਰਦੀ (1097-1168) ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁਲਤਾਨ ਜਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸੁਹਰਾਵਰਦੀ ਆਪਣਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਹਜ਼ਰਤ ਅਲੀ, ਜੁਨੈਦ ਬਗ਼ਦਾਦੀ, ਅਲ ਗ਼ਜ਼ਾਲੀ ਆਦਿ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਮੰਨਦੇ ਨੇ। ਸੁਰਾਵਰਦੀ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਤਜ ਕੇ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਇਬਾਦਤ (ਤਪਸਿਆ) ਕਰਨ, ਸਾਧਨਾ ਕਰਨ, ਨੂੰ ਉੱਤਮ ਸਮਝਦੇ ਨੇ।
ਸ਼ੇਖ ਬਹਾਉੱਦੀਨ ਜਕਰੀਆ ਦੇ ਪੋਤੇ ਰੁਕ-ਨੇ-ਆਲਮ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਨੂੰ ਪੂਰਵ-ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਦਾ ਤਾਜ-ਮਹੱਲ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਗ਼ਲਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਾਜ-ਮਹੱਲ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੁਕ-ਨੇ-ਆਲਮ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅਧੂਰਾ ਰਹੇਗਾ।
ਤੁਸੀਂ ਮੁਲਤਾਨ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਿਰੇ 'ਤੇ ਜਾ ਖਲੋਵੋ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਰੁਕ-ਨੇ-ਆਲਮ ਦਾ ਮਕਬਰਾ ਦਿਖਾਈ ਦਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਿਲੇ ਦੇ ਖੰਡਰਾਂ ਉੱਤੇ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪੱਚੀ ਫੁੱਟ ਉੱਤੇ ਤੇ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਗਜ਼ ਸਕਵਾਯਰ ਚਬੂਤਰੇ ਉਪਰ ਇਹ ਇਮਾਰਤ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਚਬੂਤਰੇ ਕਾਰਨ ਮਕਬਰੇ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦੀ 'ਸਪੇਸ' ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਮੱਧਕਾਲ ਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੇ ਸੁਘੜ ਕਾਰੀਗਰ ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ 'ਦੇਖਣ ਵਾਲੇ' ਤੇ ਇਮਾਰਤ ਦਾ ਇਕ ਗੁੱਝਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਫਸਲੇ ਤੋਂ ਹੀ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਤਾਜ-ਮਹੱਲ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਤੋਂ ਦਸ ਫੁੱਟ ਦੂਰ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ, ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣ ਤਾਂ ਉਹ ਤਾਜ ਨੂੰ ਦੇਖ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕੇਗਾ, ਐਪਰੀਸ਼ਿਏਟ ਕਰਨਾ ਤਾਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ।
ਇਸ ਮਕਬਰੇ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਦੂਰੋਂ ਦੇਖਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਇਸਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ 'ਪਰਤ' ਦਿਖਾਈ ਦੇਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਮਕਬਰੇ ਦਾ ਗੁੰਬਦ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ਾਲ ਗੁੰਬਦ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਗੁੰਬਦ ਬੀਜਾਪਰ ਵਿਚ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੇ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਰੁਕ-ਨੇ-ਆਲਮ ਦੇ ਮਕਬਰੇ (1320-1324) ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਉਹ ਮਕਬਰੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ ਵਿਗਿਆਪਨਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਬੋਰਡ ਲੱਗੇ ਨੇ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪੁਰਾਤਤਵ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਲੋਕ ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਬਹੁਤ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਨੇ।
ਜਦੋਂ 'ਵਿਊ' 'ਚੋਂ ਵਿਗਿਆਪਨ ਬੋਰਡ ਹਟ ਗਏ ਤਾਂ ਮੈਂ ਰੁਕ-ਨੇ-ਆਲਮ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਖਿੱਚਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਮਕਬਰੇ ਦੇ ਉੱਚੇ ਚਬੂਤਰੇ ਉੱਤੇ ਜਾਣ ਲਈ ਜਿਹੜੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਸਨ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਇਕ ਅਜੀਬ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ, ਕਾਫੀ ਪੁਰਾਣਾ ਜਿਹਾ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ, ਪਰ ਬਹੁਤਾ ਉੱਚਾ ਨਹੀਂ, ਰੁੱਖ ਲੱਗਾ ਸੀ। ਜਿਸਦੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਬਿਲਕੁਲ ਸਿੱਧੀ ਤਾਰ ਵਰਗੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਤੇ ਪਤਲੀਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਰੁੱਖ ਦੇਖਣ ਲੱਗਾ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇੱਥੇ ਚਾਰ ਰੁੱਖ ਨੇ...ਕੋਈ ਸੂਫੀ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੱਧ-ਏਸ਼ੀਆ ਤੋਂ ਲਿਆਇਆ ਸੀ।
ਅਸੀਂ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਚਬੂਤਰੇ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚੇ। ਹੁਣ ਇੱਥੋਂ ਮਕਬਰੇ ਦੇ ਐਨ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਆਕਾਰ ਦੀ ਉਹ ਸੁੰਦਰਤਾ, ਜਿਹੜੀ ਹੇਠੋਂ ਨਹੀਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਸੀ, ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗੀ। ਅੱਠ ਖੂੰਜੀ ਇਮਾਰਤ ਉਪਰ ਜਾਂਦੀ-ਜਾਂਦੀ ਕੁਝ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਝੁਕਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਅੱਠ ਖੂੰਜਿਆਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਸਮੀਕਰਣ ਦਿਲਕਸ਼ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਉਪਰ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਆਕਾਰ ਦਾ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦੇ ਜਾਣਾ ਉਸ ਸਮੀਕਰਣ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵੀਂ ਖਿੱਚ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦੇਂਦਾ ਹੈ। ਮਕਬਰੇ ਦੀ (ਡਾਯਮੀਟਰ) ਪਰਿਧੀ 51 ਫੁੱਟ ਨੌਂ ਇੰਚ ਹੈ। ਕੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਮੱਧ-ਏਸ਼ੀਆ ਤੇ ਈਰਾਨ ਦੀਆਂ ਟਾਇਲਾਂ ਦੀ ਅਦੁੱਤੀ ਕਲਾਤਮਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਹੈ।
ਟਾਇਲਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਮੈਂ ਇਸਫਹਾਨ ਤੇ ਸ਼ੀਰਾਜ਼ ਵਿਚ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਰਕੰਦ, ਬੁਖਾਰਾ ਤੇ ਤੁਰਕੀ ਦੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਈਰਨ ਦੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਕਲਾ ਵਿਚ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਅੱਜ ਈਰਾਨ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਟਾਇਲਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਓਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਨਹੀਂ ਜਿੰਨਾ ਪੁਰਾਣਾ ਕੰਮ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਰੁਕ-ਨੇ-ਆਲਮ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਵਿਚ ਟਾਇਲਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਸਰਬ-ਉੱਤਮ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਸਫਹਾਨ ਤੇ ਸਮਰਕੰਦ ਨਾਲੋਂ ਕਿਸੇ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਨੇ ਹੀ ਇਹ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ। ਏਨੀ ਵੱਡੀ 'ਸਪੇਸ' ਵਿਚ ਆਕਾਰਾਂ ਤੇ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣਾ ਬੜਾ ਔਖਾ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਇਸ ਮਕਬਰੇ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਕਲਾਤਮਕਤਾ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਅੱਠ ਕੰਧਾਂ ਉਪਰ 58 ਫੁੱਟ ਡਾਇਆਮੀਟਰ ਦਾ ਗੁੰਬਦ ਹੈ। ਇਹ ਗੁੰਬਦ ਵੀ ਟਾਇਲਾਂ ਨਾਲ ਸਜਿਆ ਹੈ। ਇਮਾਰਤ ਦੇ 'ਬੇਸ' ਤੇ ਗੁੰਬਦ ਵਿਚ ਇਕ ਬੜਾ ਨਾਜੁਕ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਦੋਵੇਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਹਾਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਬਲਕਿ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਪੂਰਕ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਜਦਕਿ ਬੀਜਾਪੁਰ ਦੇ ਗੁੰਬਦ ਵਿਚ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਸੁੰਦਰ-ਸੁਮੇਲ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਮਕਬਰੇ ਦੇ ਹੋਰ ਨੇੜੇ ਆਉਣ 'ਤੇ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਛੋਟਾ ਹੈ। ਸ਼ੀਸ਼ਮ (ਟਾਹਲੀ) ਦੀ ਲੱਕੜ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਉੱਤੇ ਬੜੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਜਾਲੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਸਦੀਆਂ ਦੀ ਗਰਮੀ-ਸਰਦੀ ਸਹਿ ਕੇ ਲੱਕੜ ਦਾ ਰੰਗ ਕਾਲਾ ਪੈ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਨਜ਼ਰੇ ਵਿਚ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਕਾਲੇ-ਪੱਥਰ ਦਾ ਬਣਿਆਂ ਹੋਇਆ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਮਕਬਰੇ ਅੰਦਰ ਆ ਕੇ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲਾਲ ਇੱਟਾਂ ਦੀ ਬਣੀ ਇਮਾਰਤ ਵਿਚ ਲੱਕੜ ਦੇ ਮੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਸ਼ਹਿਤੀਰਾਂ ਦਾ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ, ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਸ਼ੀਸ਼ਮ ਦੀ ਲੱਕੜ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਟਨਾਂ ਮੂੰਹੀ ਭਾਰ ਚੁੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਸੌ ਫੁੱਟ ਉੱਚੇ ਮਕਬਰੇ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਪੌੜੀਆਂ ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਉਪਰ ਤਕ ਗਈਆਂ ਨੇ। ਅੰਦਰੋਂ ਮਕਬਰਾ ਦੇਖਣ ਪਿੱਛੋਂ ਅਸੀ ਫੇਰ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ। ਇੱਥੇ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਕੰਧ ਉੱਤੇ ਕਾਲਾ ਧੱਬਾ ਜਿਹਾ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜਿਹਨਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੇ ਦਾੜ੍ਹੀ-ਮੁੱਛਾਂ ਆਉਣ ਵਿਚ ਦੇਰ ਲੱਗਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਆਪਣਾ ਚਿਹਰਾ ਰਗੜਦੇ ਨੇ ਤੇ ਦਾੜ੍ਹੀ ਮੁੱਛਾਂ ਦੇ ਵਾਲ ਜਲਦੀ ਆ ਜਾਂਦੇ ਨੇ।
ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਕਬਰਿਆਂ, ਮਸਜਿਦਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਦੱਖਣ ਏਸ਼ੀਆ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਸਜਿਦਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ (712 ਈ.) ਇੱਥੇ ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਸਵਾਈ ਮਸਜਿਦ, ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਂ ਵਲੀ ਦੀ ਮਸਜਿਦ, ਅਲੀ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਂ ਖ਼ਾਕਵਾਨੀ ਦੀਆਂ ਮਸਜਿਦਾਂ ਦੇਖਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨੇ।
ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਰਾਯਕੀ ਹੈ। ਸਰਾਯਕੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ। ਮੈਂ ਸਰਾਯਕੀ ਲੇਖਕਾਂ, ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਮੈਨੂੰ ਸਰਾਯਕੀ ਅਖ਼ਬਾਰ 'ਝੋਂਕ' ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਲੈ ਗਏ। ਸਰਾਯ ਵਿਚ 'ਝੋਂਕ' ਬਸਤੀ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਝੋਂਕ ਸਰਾਯਕੀ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸਰਾਯਕੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਹੈ ਪਰ ਸਰਾਯਕੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਹੀ ਬਣੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪਰਚੇ ਪਾਣੀ ਜਾਤੀ ਵਿਚ ਵੀ ਸਰਾਯਕੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਾਰੇ, ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਹੀ ਗੱਲਾਂਬਾਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ।
ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਸਰਾਯਕੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦਾ ਸ਼ੋਅ-ਰੂਮ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਲਗਾਤਾਰ ਸਰਾਯਕੀ ਵਿਚ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਾਪਦਾ ਹੈ। ਨਮੂਨੇ ਵਜੋਂ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਚੰਗਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਵੀ ਕਿਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਲ ਸੇਵਾ ਦਾ ਭਾਵ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਰਾਤ ਹੋਟਲ 'ਚ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਟਿਕਟ ਆ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਕਲ੍ਹ ਸ਼ਾਮ ਮੈਂ ਮੁਲਤਾਨ ਤੋਂ ਕਰਾਚੀ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮੈਂ ਟਰੇਨ ਦਾ ਟਿਕਟ ਮੰਗਵਾਇਆ ਸੀ। ਬਹਾਉੱਦੀਨ ਜ਼ਕਰੀਆ ਐਕਸਪ੍ਰੈੱਸ ਮੁਲਤਾਨ ਤੋਂ ਚਾਰ ਵਜੇ ਚੱਲਦੀ ਹੈ ਤੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਨੌਂ ਵਜੇ ਕਰਾਚੀ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਟਰੇਨ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਦਰਜੇ ਦਾ ਟਿਕਟ ਮੰਗਵਾਇਆ ਸੀ। ਟਿਕਟ ਉੱਤੇ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਤੇ ਪਛਾਣ ਨੰਬਰ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਉਸ ਆਦਮੀ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਟਿਕਟ ਖ਼ਰੀਦਿਆ ਸੀ। ਟਿਕਟ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇਹ ਸਾਫ਼-ਸਾਫ਼ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ 'ਟਿਕਟ ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਂ ਦਾ ਹੈ, ਉਹੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇੰਜ ਨਾ ਹੋਣ 'ਤੇ ਟਰੇਨ 'ਚੋਂ ਲਾਹਿਆ ਜਾਂ ਫਾਈਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।' ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਤਾਂ ਮਾਮਲਾ ਦੂਜਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਾਂ, ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਨਾਗਰਿਕ। ਮੈਂ ਫੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਲੁਕਾਅ ਕੇ ਸਫ਼ਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਜਿਹੜਾ ਭਾਰਤੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਗੰਭੀਰ ਜੁਰਮ ਹੁੰਦਾ। ਮੈਂ ਇਕ ਦੋ ਜਣਿਆਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ 'ਫਾਰਮੈਲਿਟੀ' ਹੈ ਪਰ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਇਹ 'ਸੀਰੀਅਸ' ਗੱਲ ਹੈ ਤੇ ਜੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕਿ ਇਕ ਭਾਰਤੀ ਜਾਅਲੀ ਨਾਂ ਤੇ ਪਛਾਣ ਨੰਬਰ 'ਤੇ ਯਾਤਰਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪਿੱਛੋਂ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਹੁਣ ਨਾ ਤਾਂ ਦੂਜਾ ਟਿਕਟ ਲੈਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਸੀ, ਨਾ ਨਾਂ ਬਦਲਵਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ—ਜੁਰਮ ਕਰਨਾ ਮਜਬੂਰੀ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ।
ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਅਸੀਂ ਕਿੰਨਾ ਵੀ ਬੁਰਾ-ਭਲਾ ਕਹੀਏ, ਭਾਵੇਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਨਾ ਮੰਨੀਏ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਰਹੀਏ ਕਿ 'ਓਇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਸਿਖਾਵੇਗਾ, ਸਾਡੀ ਸਭਿਅਤਾ ਤਾਂ ਏਨੀ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ ਕਿ ਉਦੋਂ ਯੂਰਪ ਦੇ ਲੋਕ ਦਰਖ਼ਤਾਂ 'ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।' ਅਸੀਂ ਇਹ ਵੀ ਕਲੇਮ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਧਰਮ ਵਿਚ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਰਸਤਾ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ, ਵਗ਼ੈਰਾ ਵਗ਼ੈਰਾ...ਪਰ ਮੁਲਤਾਨ ਦਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇਖ ਕੇ ਇਹ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਸਥਾਨਕ ਆਰਟ, ਕਲਚਰ ਤੇ ਦਸਤਕਾਰੀ ਲਈ ਸਨਮਾਨ ਸੀ। ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਸੁੰਦਰ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੀ ਸਜਾਵਟ ਲਈ 'ਟਾਯਲਸ' ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਜਾਰੀ ਹੈ---------->>>
ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਦੀਪ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਮੁਲਤਾਨ ਦਾ ਨਾਂ ਹੀ ਰੋਮਾਂਚਿਤ ਕਰ ਦੇਂਦਾ ਹੈ। ਮਹਾਭਾਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਘਟੋਤ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਤ੍ਰਿਗਾਰਤਾ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ। ਸਦੀਆਂ ਦੇ ਲੰਮੇ ਸਫਰ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਬਦਲ ਦਿੱਤੇ ਨੇ। ਘਟੋਤ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਕਸ਼ਯਪ ਗੋਤ ਕਾਰਨ ਕਦੀ ਇਸਦਾ ਨਾਂ ਕਸ਼ਯਪੁਰ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਤੇ ਦੱਖਣ ਏਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੱਸੇ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ 'ਅਪਰਾਧ' ਇਸਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਦਿੱਲੀ ਵਾਂਗ 'ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਆਇਆ, ਉਸੇ ਨੇ ਲੁੱਟਿਆ'। ਸਿਕੰਦਰ ਮਹਾਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਕਾਸਿਮ, ਮਹੰਮੂਦ ਗਜਨਵੀ, ਮੁਹੰਮਦ ਗ਼ੌਰੀ ਤਕ ਦੀ ਲੁੱਟਮਾਰ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਇਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਦੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਨੇ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਇਹ ਸ਼ੀਆ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਸ਼ਾਖ ਇਸਮਾਇਲੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਕਬਜੇ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਨਾਦਰਸ਼ਾਹ ਤੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਆਜਮਾਈ ਹੈ। 1817 ਵਿਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੇ ਫਾਟਕ ਤੋੜਨ ਲਈ 'ਜ਼ਮਜ਼ਮਾ' ਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੋਪ ਭੇਜੀ ਸੀ ਤੇ 1846 ਵਿਚ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਕਬਜੇ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਵਾਲੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਸਦੀਆਂ ਵਿਚ ਮੁਲਤਾਨ ਸਿਰਫ਼ ਮੁਗਲ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਤੇ ਤਰੱਕੀ ਵੱਲ ਵਧਿਆ ਸੀ।
ਮੁਲਤਾਨ ਨੂੰ ਪੀਰਾਂ, ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਤੇ ਭਿਖਾਰੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੁਲਤਾਨ ਬਾਰੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦਾ ਇਕ ਸ਼ੇਅਰ ਹੈ...:
'ਚਹਾਰ ਚੀਜ਼, ਮਸਤ ਤੋਹਫ਼-ਏ-ਮੁਲਤਾਨ
ਗਰਦ, ਗਰਮਾ, ਗਦਾ ਵ ਗੋਰਿਸਤਾਨ।'
ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਮੁਲਤਾਨ ਦਾ ਤੋਹਫ਼ਾ ਇਹ ਚਾਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੇ—ਧੂੜ, ਗਰਮੀ, ਫ਼ਕੀਰ ਤੇ ਕਬਰਸਤਾਨ।
ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਤੇ ਕਰਾਚੀ ਹੀ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਮੁਲਤਾਨ ਬੜੇ ਘੱਟ ਲੋਕ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਾਸੀ ਮਿੱਤਰ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਉਮੇਸ਼ ਅਗਨੀਹੋਤਰੀ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਮੁਲਤਾਨ ਦਾ ਵੀਜ਼ਾ ਵੀ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਈ-ਮੇਲ ਆਇਆ...:
'ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ ਆਗ਼ਾਪੁਰਾ। ਇੱਥੇ ਕਦੀ ਨੰਦਲਾਲ ਆ ਕੇ ਵੱਸੇ ਸਨ। ਉਹ ਕਵੀ ਸਨ ਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿਆਰੇ ਸੇਵਕ ਵੀ ਸਨ। ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਵਿਤਾ ਉੱਤੇ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਚੋਖੀ ਪਕੜ ਸੀ। ਗ਼ਜ਼ਨੀ ਤੋਂ ਮੁਲਤਾਨ ਆ ਕੇ (ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ) ਵੱਸੇ ਸਨ ਇੱਥੇ...ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਉਪਰ ਇਸ ਮੁਹੱਲੇ ਦਾ ਨਾਂ ਪੈ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਸਦਾ ਨਾਂ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਆਗ਼ਾਪੁਰਾ ਮੁਹੱਲਾ ਪੈ ਗਿਆ। ਇਹ ਦਿੱਲੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਕੋਲ ਸੀ। ਮਕਾਨ ਦੋ ਮੰਜ਼ਿਲਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦੇ ਵਿਚ ਬਾਰਾਂ ਕਮਰੇ ਸਨ। ਨੇੜੇ ਹੀ ਇਕ ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਸੀ।' ਪੁਸ਼ਪਾ ਜੀ (ਉਮੇਸ਼ ਅਗਨੀਹੋਤਰੀ ਦੀ ਪਤਨੀ) ਦੇ ਨਾਨਾ ਦਾ ਨਾਂ ਲਾਲਾ ਕੁੰਵਰਭਾਨ ਸੀ। ਇਕ ਨਾਂ ਹੋਰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਭਵਾਨੀ ਮੱਲ...'ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ...ਉਮੇਸ਼।'
ਮੁਲਤਾਨ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਹ ਤੈਅ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ ਉਮੇਸ਼ ਅਗਨੀਹੋਤਰੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਪੁਸ਼ਪਾ ਜੀ ਦੇ ਨਾਨੇ ਦਾ ਮਕਾਨ ਜ਼ਰੂਰ ਲੱਭਣਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿਚ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨਾਲ—ਚੰਗੀਆਂ ਹੋਣ ਭਾਵੇਂ ਮਾੜੀਆਂ—ਬੰਦੇ ਦਾ ਮਨੋਬਲ ਵਧਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮਿੱਤਰ ਉਮੇਸ਼ ਤੇ ਪੁਸ਼ਪਾ ਜੀ ਨੂੰ ਕੁਝ ਲੱਭ ਕੇ ਦਿਖਾਅ ਦਿਆਂ।
ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਸੰਪਰਕ ਦੇ ਆਦਮੀ ਸ਼ਾਕਿਰ ਅਲੀ ਸ਼ਾਕਿਰ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਕਵੀ ਨੇ ਤੇ ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਤੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਸਾਂ। ਕੁਝ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੇ ਇਹ ਸੰਪਰਕ ਸੂਤਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਚਲੋ ਖ਼ੈਰ, ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚਣ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ ਮੈਂ ਸ਼ਾਕਿਰ ਸਾਹਬ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਸਾਂ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਕਦੋਂ ਤੇ ਕਿੰਜ ਮੁਲਤਾਨ ਆ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਉਹਨਾਂ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਕਰਦਿਆਂ ਮੈਨੂੰ 'ਰਸੀਵ' ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ 'ਡੇਬੂ ਸਟੇਸ਼ਨ' ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਉੱਥੇ ਮਿਲ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਮੈਂ ਮੰਗੋਲ ਹੋਟਲ ਆ ਗਿਆ। ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ ਕਮਰਾ। ਪੁਰਾਣਾ ਹੋਟਲ, ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ। ਮੈਂ ਇਹੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਕਿਰਾਇਆ ਵੀ ਵਾਜਬ ਹੀ ਸੀ।
ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਹਾਲੇ ਮੈਂ ਸਾਮਾਨ ਵਗ਼ੈਰਾ ਸੈਟ ਕੀਤਾ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਾਕਿਰ ਸਾਹਬ ਦੋ ਹੋਰ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਆ ਪਹੁੰਚੇ। ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੈਠ ਗਏ। ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਇਹ ਬਣਿਆ ਕਿ ਹੁਣੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਮੀਆਂ ਆਸਿਫ਼ ਰਸ਼ੀਦ ਸਾਹਬ ਮੈਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਦਿਖਾਉਣਗੇ ਤੇ ਕਲ੍ਹ ਮਸੂਦ ਕਾਜੀ ਸਾਹਬ ਜਾਣਗੇ। ਅਜੇ ਅਸੀਂ ਗੱਲਾਂ ਹੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰਾ ਫੋਨ ਵੱਜਿਆ। ਉਧਰੋਂ ਜਿਹੜੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ ਉਹ ਆਪਣੇ ਲਾਹੌਰ ਵਾਲੇ ਮੋਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਲੱਗੀ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ 'ਮੈਂ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸੰਪਰਕ ਸੂਤਰ ਸ਼ਾਕਿਰ ਸਾਹਬ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਫੋਨ ਨੰਬਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਲੱਗ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ, ਕੀ ਕੋਈ ਦੂਜਾ ਨੰਬਰ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਮੈਂ।' ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ਸ਼ਾਕਿਰ ਸਾਹਬ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਈ ਬੈਠੇ ਨੇ। ਤੁਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਲਓ।” ਮੈਂ ਸ਼ਾਕਿਰ ਸਾਹਬ ਨੂੰ ਫੋਨ ਫੜਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਕਮਰੇ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਚਲੇ ਗਏ। ਵਾਪਸ ਆਏ ਤਾਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਹੀ 'ਮੋਹਾਫ਼ਿਜ' ਦਾ ਫੋਨ ਆਇਆ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਇਹ ਆਮ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਹੈ ਪਰ ਪਿੱਛੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਮੁਲਤਾਨ, ਲਾਹੌਰ ਜਾਂ ਕਰਾਚੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿ ਮੁਲਤਾਨ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਚੋਣ ਖੇਤਰ ਹੈ, 'ਐਕਸ' ਵਿਦੇਸ਼ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਵੀ 'ਹੋਮ ਟਾਊਨ' ਇਹੋ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਕਾਫੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਸ਼ਹਿਰ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੀਜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਮੇਰੇ ਇੱਥੇ ਆਉਣ ਦਾ ਤਰਕ 'ਮੋਹਾਫ਼ਿਜਾਂ' ਦੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ।
ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਮੀਆਂ ਆਸਿਫ਼ ਰਸ਼ੀਦ ਮੈਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਨਿਕਲੇ। ਪਹਿਲਾਂ ਮੀਆਂ ਆਸਿਫ਼ ਰਸ਼ੀਦ ਨਾਲ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਕਰਵਾ ਦਿਆਂ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ 'ਦਲੀਲੇ ਸਹਰ' ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਮੀਆਂ ਆਸਿਫ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਮੰਨੇ ਹੋਏ ਕਲਾ ਸਮੀਖਿਅਕ ਤੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਨੇ। ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਸਮਾਜਕ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਹਾਲਤਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ।
ਮੀਆਂ ਆਸਿਫ਼ ਪੁਰਾਣੇ ਮੁਲਤਾਨ ਸ਼ਹਿਰ ਯਾਨੀ 'ਵਾਲਡ ਸਿਟੀ' ਵਿਚ ਲੈ ਗਏ। ਭੀੜੀਆਂ ਗਲੀਆਂ, ਪੌੜੀਆਂ, ਪੱਕੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਦੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਕੰਧਾਂ, ਟੇਢੇ-ਮੇਢੇ ਭੀੜੇ ਰਸਤੇ, ਮਜ਼ਹਬੀ ਜਲਸਿਆਂ, ਮਜਲਿਸਾਂ ਦੇ ਪੋਸਟਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਦੇਖਦੇ ਅਸੀਂ ਇਕ ਪੁਰਾਣੀ ਮਜ਼ਾਰ 'ਤੇ ਜਾ ਪਹੁੰਚੇ—ਇਹ ਕਬਰਸਤਾਨ ਵੀ ਹੈ, ਮਸਜਿਦ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਇਮਾਮਵਾੜਾ ਵੀ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਅਸੀਂ ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਵਧੇ। ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦਰਗਾਹ 'ਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸੀ ਕਿ ਆਸਿਫ਼ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਫੋਨ ਆਇਆ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਇਕ 'ਕਰਾਫਟ ਮੇਲਾ' ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਚਾਹੀਏ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਆਸਿਫ਼ ਨੂੰ ਸੁਝਾਅ ਪਸੰਦ ਆਇਆ। ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਗੱਡੀ ਮੋੜ ਲਈ।
ਮੇਲਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੇਲੇ ਵਰਗਾ ਸੀ ਪਰ ਫ਼ਰਕ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਆਸਿਫ਼ ਜਦ ਵੀ ਸਟਾਲ ਦੇ ਮਾਲਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਦੇ ਕਿ ਮੈਂ ਭਾਰਤ 'ਚੋਂ ਆਇਆ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕ੍ਰਾਫਟਮੈਨ ਜਾਂ ਸਟਾਲ ਦਾ ਮਾਲਕ ਆਪਣਾ ਪਿਆਰ ਤੇ ਲਗਾਅ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਟਾਲ ਦਾ ਕੋਈ ਸਾਮਾਨ ਭੇਂਟ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਮੁਲਤਾਨੀ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਣੇ ਸਾਮਾਨ ਦੀ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਗਏ ਤਾਂ ਬੜਾ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਨੇ ਗੁਲਦਸਤਾ ਭੇਂਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕਿਤਾਬਤ ਦੀ ਸਟਾਲ 'ਤੇ ਗਏ ਤਾਂ ਕਾਤਿਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਆਪਣੀ ਸਟਾਲ ਤੋਂ ਊਠ ਦੀ ਖੱਲ 'ਤੇ ਲਿਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਭੇਂਟ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ—ਤੇ ਉਸਨੇ ਕੀਤਾ ਵੀ। ਗਿਲਗਿਟ ਤੋਂ ਆਈ ਦਸਤਕਾਰ ਔਰਤ ਨੇ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਕਲਾਤਮਕ ਪਰਸ ਭੇਂਟ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਸੀ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਲੋਕ, ਭਾਰਤ 'ਚੋਂ ਆਏ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਮਾਮੂਲੀ ਆਦਮੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਏਨੇ ਖਿੱਚੇ ਕਿਉਂ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ? ਇਹ ਖਿੱਚ ਦਰਅਸਲ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸੀ। ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਇਕ ਸਟੇਜ ਉੱਤੇ ਗਾਣੇ ਤੇ ਨਾਚ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵੀ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਦੇਖਣ ਲੱਗਾ। ਇਕ ਛੋਟੀ ਬੱਚੀ...ਉਮਰ ਇਹੋ ਕੋਈ ਦੋ-ਢਾਈ ਸਾਲ ਹੋਵੇਗੀ, ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਲਿਆਂਦੀ ਗਈ ਤੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਗਾਣਾ ਸੁਣਾਵੇਗੀ। ਕੁੜੀ ਨੇ ਮਾਈਕ ਉੱਤੇ ਗਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, 'ਮੁੰਨੀ ਬਦਨਾਮ ਹੁਈ...' ਹਿੰਦੀ ਦੀ ਇਕ ਸੁਪਰ ਹਿਟ ਫ਼ਿਲਮ ਦਾ ਗਾਣਾ, ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਕਰਾਫਟ ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਇਕ ਬੱਚੀ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਸੁਣ ਕੇ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਇਕ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਦੋ ਰੂਪ ਨੇ ਤੇ ਜੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਕਿਸੇ ਮੋੜ 'ਤੇ ਇਹ ਦੋ ਦੇਸ਼ ਬਣ ਵੀ ਗਏ ਨੇ ਤਾਂ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਪਿਆਰ-ਮੁਹੱਬਤ, ਭਾਈਚਾਰੇ, ਇਨਸਾਨੀਅਤ, ਮੇਲਜੋਲ ਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਵਾਲਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਵਾਲਾ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਮੀਆਂ ਆਸਿਫ਼ ਰਸ਼ੀਦ ਨੇ ਹੋਟਲ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਰਸਾਲੇ ਲਿਆਇਆ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲੱਗਾ। ਇਕ ਰਸਾਲੇ ਵਿਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਬਲੈਸਫੇਮੀ ਕਾਨੂੰਨ (ਧਾਰਾ 298-ਏ, 298-ਬੀ, 298-ਸੀ) ਭਾਵ ਪੈਗੰਬਰ ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਬ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਤੇ ਉਲੰਘਣ ਕਰਨ ਸੰਬੰਧੀ ਕਾਨੂੰਨ ਉਪਰ ਲੇਖ ਛਪਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਮੰਗੋਲ ਹੋਟਲ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਲੇਖ ਪੜ੍ਹਨ ਲੱਗਾ ਤੇ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਸੌਂ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ।
ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਰਨਲ ਜ਼ਿਯਾਉਲ ਹੱਕ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੱਤਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਤੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਦਬਾਈ ਰੱਖਣ ਖਾਤਰ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ ਸੀ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ 'ਇਸਲਾਮਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ' ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮੀ ਰਿਪਬਲਿਕ ਬਣਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਤੌਹੀਨੇ ਰਿਸਾਲਤ ਇਸਲਾਮੀ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਵਿਚ ਬਲੈਸਫੇਮੀ ਲਾ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਅਧੀਨ ਜੇ ਕਿਸੇ ਗ਼ੈਰ-ਮੁਸਲਿਮ ਬਾਰੇ ਦੋ ਮੁਸਲਮਾਨ ਇਹ ਗਵਾਹੀ ਦੇ ਦੇਣ ਕਿ ਉਸ ਆਦਮੀ/ਔਰਤ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਕੀਤਾ, ਲਿਖਿਆ, ਬੋਲਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੈਗੰਬਰ ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਬ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਅਦਾਲਤ ਦੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਏਗੀ।
ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਇਕ ਪੱਖ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੁਸਲਿਮ ਜਨਤਾ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਇਕ ਗੱਲ ਇਹ ਬਿਠਾਅ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿ ਤੌਹੀਨੇ ਰਿਸਾਲਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਜਿੰਨਾ ਪਵਿੱਤਰ ਕੰਮ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਆਮ ਧਾਰਮਿਕ ਨੇਤਾ ਐਲਾਨ ਕਰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਜੇ ਫਲਾਨੇ ਫਲਾਨੇ 'ਬਲੈਸਫੇਮੀ' ਦੇ ਅਪਰਾਧੀ ਦੀ ਕੋਈ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਏਗਾ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਏਨੇ ਲੱਖ ਦਾ ਇਨਾਮ ਮਿਲੇਗਾ।
ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਸਲਮਾਨ ਤਾਸੀਰ ਦੇ ਹੱਤਿਆਰੇ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਨਿਕਲ ਆਏ ਸਨ। ਤੌਹੀਨੇ ਰਿਸਾਲਤ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਮੰਤਰੀ ਸ਼ਹਬਾਜ ਭੱਟੀ ਦੀ ਦਿਨ-ਦਿਹਾੜੇ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸਲਮਾਨ ਤਾਸੀਰ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਦੇ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗ਼ਲਤੀ ਸਿਰਫ਼ ਏਨੀ ਸੀ ਕਿ ਤੌਹੀਨੇ ਰਿਸਾਲਤ ਦੀ ਅਪਰਾਧੀ ਈਸਾਈ ਔਰਤ ਆਸਿਯਾ ਬੀਬੀ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਗਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਤੌਹੀਨੋ ਰਿਸਾਲਤ ਕਾਨੂੰਨ ਕੁਰਾਨ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਤੌਹੀਨੇ ਰਿਸਾਲਤ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਏਡੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਸਮੱਸਿਆ ਬਣ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਕੇਂਦਰੀ ਗ੍ਰਹਿਮੰਤਰੀ ਰਹਿਮਾਨ ਮਲਿਕ ਨੇ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਤੌਹੀਨੇ ਰਿਸਾਲਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਸਕਦੇ ਨੇ। ਸਭ ਤੋਂ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਉਦਾਰਪੰਥੀ ਸਿਵਲ ਸੁਸਾਇਟੀ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਉਗਰ ਧਰਮ-ਅੰਧਤਾ ਕਾਰਨ 'ਸਿਮਟਤੀ' ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਨੇੜੇ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਧਰਮ-ਅੰਧਤਾ ਨੂੰ ਚਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕੇਗੀ।
ਡੇਲੀ ਟਾਇਮਸ 11 ਮਾਰਚ, 2011 ਨੇ ਇਕ ਰਿਪੋਰਟ ਛਾਪੀ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ 32 ਜਣਿਆਂ ਨੂੰ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਈਸਾਈ ਤੇ ਅਹਿਮਦੀਏ ਸਨ, ਧਾਰਮਿਕ ਅਦਾਲਤਾਂ ਨੇ ਤੌਹੀਨੇ ਰਿਸਾਲਤ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿਚ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ 32 ਜਣਿਆਂ ਦੇ ਕੇਸ ਜਦ ਉੱਚੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਆਏ ਤਾਂ, ਸਬੂਤ ਤੇ ਗਵਾਹਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਰਟ ਨੇ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਬਰੀ ਹੋਣ ਪਿੱਛੋਂ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮੀ ਕੱਟੜਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹੋ ਨਹੀਂ ਉਹਨਾਂ ਦੋ ਜੱਜਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਰੀ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪਰਚੇ 'ਦ ਹੇਰਾਲਡ' ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਮਾਨਵ ਅਧਿਕਾਰ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਛਾਪਿਆ ਹੈ ਕਿ 1986 ਤੋਂ ਜਨਵਰੀ 2011 ਤਕ ਘੱਟੋਘੱਟ 39 ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤੌਹੀਨੇ ਰਿਸਾਲਤ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ 35 ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਤਿੰਨ ਸਿੰਧ ਵਿਚ ਤੇ ਇਕ ਖ਼ੈਬਰ-ਪਖ਼ਤੂਨ ਖਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਵਧੇਰੇ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਕੱਟਰਪੰਥੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਦੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਮਾਰ-ਮਾਰ ਕੇ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਕੁਝ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੁਝ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰੀ ਗਈ ਸੀ।
ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ, ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਮੰਗੋਲ ਹੋਟਲ ਦੇ ਕਮਰਾ ਨੰ. 113 ਵਿਚ ਮੈਂ ਇਹ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇੱਥੇ ਜੀਵਨ ਕਿੰਨਾ ਸਸਤਾ ਹੈ। ਧਰਮ-ਅੰਧਤਾ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਧਰਮ ਦੀ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਕਿੱਥੇ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ? ਮੈਨੂੰ ਬਾਬਰੀ ਮਸਜਿਦ ਢਾਹੁਣ ਦੀ ਘਟਨਾ ਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ ਨਰਸੰਘਾਰ ਚੇਤੇ ਆਉਣ ਲੱਗਾ। ਮੈਂ ਦੋਵਾਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਦੋ ਜਣੇ—ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਦੋ ਜਣਿਆਂ ਦਾ ਮਿਲਣਾ ਕਿੰਨਾ ਆਸਾਨ ਹੋਏਗਾ, ਜਿਹੜੇ ਇਹ ਕਹਿ ਸਕਣ ਕਿ ਮੈਂ ਤੌਹੀਨੇ ਰਿਸਾਲਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਬਸ ਏਨਾ ਕਾਫੀ ਹੈ, ਫੇਰ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜੇ ਮੈਂ ਹਸ਼ਿਮਪੁਰਾ, ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਵੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਾਂ।
ਕੰਧ ਘੜੀ ਲਗਾਤਾਰ ਟਿਕ-ਟਿਕ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਤੇ ਮੇਰਾ ਅੰਦਰ ਕੰਬਦਾ ਰਿਹਾ। ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਪੱਥਰ ਮਾਰ-ਮਾਰ ਕੇ ਮਾਰ ਦੇਣ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਵੇਂ ਭੌਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਹੁਣ ਕੋਈ ਈਸਾ ਨਹੀਂ ਜਿਹੜਾ ਇਹ ਕਹਿ ਸਕੇ ਕਿ ਪੱਥਰ ਉਹੀ ਮਾਰੇ ਜਿਸਨੇ ਖ਼ੁਦ ਕੋਈ ਗੁਨਾਹ ਨਾ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ।
ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਹੋਟਲ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਸੱਯਦ ਮਸੂਦ ਕਾਜ਼ਮੀ ਆਏ। ਗੱਲਾਂਬਾਤਾਂ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੇ ਤੇ 'ਆਸ ਟਾਇਮਸ' ਦੇ ਚੀਫ ਐਡੀਟਰ ਨੇ। ਸਹਿਰ ਦੇ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵੀ ਭਾਰਤ ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਇੱਥੇ ਆਇਆ ਸੀ।
ਗੱਲਾਂ ਥੋੜ੍ਹੀਆਂ ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲੱਗੀਆਂ ਤਾਂ ਅਚਾਨਕ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਹੈਰਾਨੀ ਦਾ ਪਹਾੜ ਟੁੱਟ ਪਿਆ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਉਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਜ਼ਿਲੇ ਫਤੇਹਪੁਰ ਤੋਂ ਕਰਾਚੀ ਆਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਵੀ ਫਤੇਹਪੁਰ ਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਜੱਦੀ ਘਰ ਉੱਥੇ ਹੀ ਹੈ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸੀ। ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਜਿਹੜੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵਗ਼ੈਰਾ ਛੱਡ ਆਏ ਸਨ, ਉਸਦੇ ਬਦਲੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ।
ਕੁਝ ਚਿਰ ਬਾਅਦ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਮੁਲਤਾਨ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਨਿਕਲੇ।
ਹੋਟਲ ਦੀ ਪਾਰਕਿੰਗ ਵਿਚ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਦੀ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੀ ਪਿਆਰੀ ਜਿਹੀ ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ, ਜਿਹੜੀ ਦੇਖਣ ਵਿਚ ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ ਤੇ ਮੋਪੇਡ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਚੀਜ਼ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਡਿਸਕਾਊਂਟ ਉੱਤੇ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਰਚੇ 'ਆਸ ਟਾਇਮਸ' ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਗਿਆਪਨ ਛਾਪਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ ਬੈਟਰੀ 'ਤੇ ਚਲਦੀ ਹੈ ਤੇ ਅੱਸੀ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਬਾਅਦ ਬੈਟਰੀ ਚਾਰਜ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਕੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਗਿਆ।
ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿਚ ਸੀ ਕਿ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ 'ਵਾਲਡ ਸਿਟੀ' ਦੇ ਅੰਦਰ ਤਕ ਲੈ ਜਾਣਗੇ ਤੇ ਉਹ ਇਲਾਕੇ ਦਿਖਾਉਣਗੇ ਜਿਹੜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਨੇ। ਮੇਰੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਵੀ ਇਸੇ ਵਿਚ ਸੀ। ਰਾਤ ਸ਼ਾਇਦ ਮੀਂਹ ਵੱਸਿਆ ਸੀ ਜਾਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਸੀ ਕਿ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਚਿੱਕੜ ਸੀ। ਭੀੜ-ਭੜਕਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸੇ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਰੌਲਾ-ਰੱਪਾ ਵੀ ਖਾਸਾ ਸੀ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਦੀ ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ 'ਵਾਲਟ ਸਿਟੀ' ਦੇ ਇਕ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਲੱਗੀ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਸੀ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਐਕਸੀਲੇਟਰ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾਇਆ, ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ ਨੇ ਆਪਣੀ ਔਕਾਤ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਅੜਾਟ ਪਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਅੱਗੇ ਨਾ ਵਧੀ ਤਾਂ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਹੈਂਡਲ ਨੂੰ ਸੱਜੇ-ਖੱਬੇ ਘੁਮਾਉਣ ਲੱਗੇ ਤਾਕਿ ਕੁਝ ਗਤੀ ਬਣੇ। ਇਸ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿਚ ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ ਡਗਮਗਾਉਣ ਲੱਗੀ ਤੇ ਮੇਰੇ ਲਈ ਸੰਤੁਲਨ ਰੱਖਣਾ ਕੁਝ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਪਰ ਮੈਂ ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗ ਕੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਮੈਂ ਦੋਵੇਂ ਪੈਰ ਹੇਠ ਲਾ ਲਏ। ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ ਨੇ ਫੇਰ ਪੂਰਾ ਦਮ ਲਾਇਆ, ਪਰ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਬਣੀ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ 'ਮੈਂ ਉਤਰ ਜਾਵਾਂ?' ਪਰ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਮਨ੍ਹਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਸੀ ਕਿ ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ ਦੀ ਤਾਕਤ ਉੱਤੇ ਸ਼ੱਕ ਕਰਨ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਹੱਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਚਲੋ ਖ਼ੈਰ, ਮੈਂ ਪਿੱਛੇ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ, ਇੰਜ ਡੋਲਦਾ ਰਿਹਾ ਜਿਵੇਂ 'ਰੋਲਾ-ਕ੍ਰੋਟਾ' 'ਤੇ ਬੈਠਾ ਹੋਵਾਂ। ਆਖ਼ਰ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਰਾ ਉਤਰ ਈ ਜਾਓ, ਚੜ੍ਹਾਈ ਏ।” ਮੈਂ ਫ਼ੌਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਤਰ ਗਿਆ। ਮੁਸ਼ਕਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੇ ਬੈਗ਼ ਵਿਚ ਕੈਮਰਾ ਸੀ ਤੇ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਡਿੱਗਿਆ ਤਾਂ ਕੈਮਰਾ ਟੁੱਟ ਜਾਵੇਗਾ।
ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਬੜੀ ਅਪਣੱਤ ਤੇ ਮੋਹ ਨਾਲ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਫਸੀਲ ਦਿਖਾਈ। ਉਹ ਰਸਤਾ ਦਿਖਾਇਆ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਫਸੀਲ ਬਣੀ ਸੀ। ਗਲੀਆਂ, ਕੂਚੇ, ਨੁੱਕਰਾਂ ਦਿਖਾਈਆਂ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਜਾਣਕਾਰ ਜਾਪਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਮੁਹੱਲਿਆਂ ਵਿਚ ਕੌਣ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ ਜਾਂ ਪਾਰਟੀਸ਼ਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੌਣ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਮੈਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਮੁਹੱਲੇ ਦਿਖਾਏ। ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਹਵੇਲੀਆਂ ਆਪਣੇ ਅਤੀਤ ਦੇ ਠਾਠ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਏਨੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਇਮਾਰਤਾਂ ਬਣਾਉਣਾ ਇਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਦ ਇਕ ਇਮਾਰਤ ਬਣੀ ਹੈ ਤੇ ਜਦੋਂ ਅਚਾਨਕ ਉਸ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਇਹ ਤੁਹਾਡੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲੇ ਜਾਓ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਕਿੰਜ ਲੱਗਦਾ ਹੋਵੇਗਾ?
ਇਕ ਪੁਰਾਣੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਹਵੇਲੀ ਦੀ ਤੀਜੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਉੱਤੇ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹਵੇਲੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਦੇ ਨਾਂ ਦਾ ਪੱਥਰ ਪੜ੍ਹਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ। ਮੈਂ ਦੂਜਾ ਕੈਮਰਾ ਕੱਢਿਆ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਅੱਛਾ 'ਜੂਮ ਲੈਂਸ' ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਹਵੇਲੀ ਦੀ ਤੀਜੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਉੱਤੇ ਲੱਗੇ ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਜੂਮ ਇਨ ਕੀਤਾ ਤਾਂ (ਓਮ) ਦੇ ਹੇਠਾਂ 1931 ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਕਲਾਤਮਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੱਥਰ ਉੱਤੇ ਵੇਲ-ਬੂਟੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਉਰਦੂ ਵਿਚ ਗੋਸਵਾਮੀ ਬ੍ਰਿਜ ਕੁਮਾਰ ਕਾਂਸ਼ੀਰਾਮ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਸਨ।
ਬਾਰਾਂ ਵਜੇ ਦੇ ਲਗਭਗ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਫ਼ਿਸ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਨੇ ਕਿਉਂਕਿ ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ ਦੀ ਬੈਟਰੀ ਚਾਰਜ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।
ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਮੁਲਤਾਨ ਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨਤਮ ਕਿਲੇ, ਜਿਹੜਾ ਹੁਣ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਟਿੱਬਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਮੱਧਯੁੱਗ ਦੇ ਸਮਾਰਕ ਬਣੇ ਹੋਏ ਨੇ, ਕੋਲ ਆ ਗਏ। ਇੱਥੇ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਇਕ ਪੁਰਾਣੀ ਤੇ ਇਕ ਖਸਤਾ-ਹਾਲ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ ਰੋਕ ਦਿੱਤੀ। ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਹੇਠ ਕੁਝ ਬੜੀਆਂ ਹੀ ਸਾਧਾਰਨ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਸਨ। ਇਕ ਪਠਾਨ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਬਾਹਰ ਅੰਗੂਠੀਆਂ ਵਗ਼ੈਰਾ ਵੇਚ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ, “ਇਹ ਇਮਾਰਤ ਢਾਈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਐ।”
“ਕਿਉਂ?”
“ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਏ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵੇਲੇ ਡਿੱਗ ਸਕਦੀ ਏ।” ਮੈਂ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਮਤਲਬ ਇਹ ਕਿ ਜਿਸ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਂ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਵੇਲੇ ਡਿੱਗ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰਕੇ ਉਹ ਲੋਹੇ ਦੇ ਸਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਇਕ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਕੋਲ ਆਏ ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਰਾ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲੱਗੇ। ਸਾਹਮਣੇ ਪੌੜੀਆਂ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਪੌੜੀਆਂ 'ਚ ਕੂੜਾ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ। ਕੁਝ ਸਿਲ੍ਹ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਵੀ ਹੋਇਆ। ਸਰੀਆਂ ਵਾਲਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਨ ਲੱਗੇ। ਪੌੜੀਆਂ ਵਿਚ ਸਿਲ੍ਹ ਸੀ। ਕੁਝ ਹਨੇਰਾ ਜਿਹਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਉਪਰ ਆ ਗਏ। ਲੱਕੜ ਦੇ ਖਾਧੜ ਜਿਹੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਜ਼ਿੰਦਰਾ ਖੋਲ੍ਹਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਮੈਂ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਪਿੱਛੋਂ ਆਫ਼ਿਸ ਆ ਰਿਹਾਂ। ਕਦੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਚਾਰ-ਚਾਰ ਐਡੀਟਰ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ...ਹੁਣ ਮੈਂ ਪਿਛਲੇ ਮਹੀਨੇ ਬਿਮਾਰ ਰਿਹਾ, ਮੈਗਜੀਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲ ਸਕੀ...ਹੁਣ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਫ਼ਿਸ ਸ਼ਿਫ਼ਟ ਕਰਾਂਗਾ।”
ਇਕ ਕੋਈ ਪੰਦਰਾਂ ਫੁੱਟ ਲੰਮਾ ਤੇ ਅੱਠ ਫੁੱਟ ਚੌੜਾ ਕਮਰਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਸੰਪਾਦਕ ਦੀ ਮੇਜ਼ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇਕ ਮੇਜ਼ ਹੋਰ ਸੀ। ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਪੁਰਾਣੇ ਅਖ਼ਬਾਰ, ਕਾਗਜ਼, ਲਿਫ਼ਾਫ਼ੇ, ਚਿੱਠੀਆਂ, ਫਾਈਲਾਂ ਖਿੱਲਰੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ ਤੇ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਉੱਤੇ ਏਨੀ ਧੂੜ ਸੀ ਕਿ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਦੀ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਯਕੀਨ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਆਫ਼ਿਸ ਆਏ ਨੇ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਕੇ ਰੱਖਣਾ ਤੇ ਸਫਾਈ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਇਹ ਕੰਮ ਏਨਾ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ, ਉਹ ਨਹੀਂ ਰੁਕੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ।
ਚੀਫ਼ ਐਡੀਟਰ ਦੀ ਮੇਜ਼ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਟਾਯਲੇਟ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਸੀ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਕ ਕਿਚਨ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਚਾਹ ਵਾਲੇ ਅਣਧੋਤੇ ਭਾਂਡੇ ਪਏ ਸਨ। ਕੱਪਾਂ ਵਿਚ ਚਾਹ ਦੇ ਦਾਗ਼ ਸੁੱਕ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਕੰਮ ਚਲਾਊ ਸਫ਼ਾਈ ਕਰ ਲਈ। ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਬੈਠ ਗਏ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕੀ ਮੈਂ ਚਾਹ ਪੀਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ? ਮੈਂ ਸਮਝ ਗਿਆ ਕਿ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਗੰਦੇ ਕੱਪਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਜੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਚਾਹ ਪੀਤੀ ਗਈ ਤਾਂ ਅਤੀਤ ਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਇਕ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਮੈਂ ਮਨ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਪਰ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਦੀ ਇਕ ਆਦਤ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਰਲਦੀ-ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਜਿਸ ਗੱਲ ਜਾਂ ਕੰਮ ਤੋਂ ਲੋਕ ਮਨ੍ਹਾਂ ਕਰਦੇ ਨੇ, ਉਸਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਮੇਰੇ ਮਨ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਚਾਹ ਬਣਾਈ। ਅਸੀਂ ਚਾਹ ਪੀਤੀ। ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਹੇਠਾਂ ਚਲਾ ਜਾਵਾਂ ਉਪਰੋਂ ਉਹ ਇਕ ਤਾਰ ਸੁੱਟਣਗੇ ਜਿਸ ਦੇ ਇਕ ਪਲਗ ਲੱਗਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਉਸਨੂੰ ਮੈਂ ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ ਦੀ ਬੈਟਰੀ ਨਾਲ ਲਾ ਦਿਆਂ ਤਾਕਿ ਉਹ ਚਾਰਜ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤੇ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਫੇਰ ਘੁੰਮ ਸਕੀਏ।
ਬੈਟਰੀ ਚਾਰਜ ਹੋਣ ਤਕ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਇਕ ਪੁਰਾਣੀ ਫਾਈਲ ਕੱਢੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਫਤੇਹਪੁਰ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਕਾਗਜ਼ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਖਸਰਾ, ਖਿਤੌਨੀ ਤਕ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਾਲਿਦ ਫਤੇਹਪੁਰ ਹਸਵਾ ਯੂ.ਪੀ. ਦੇ ਪਿੰਡ ਬਹੇੜਾ ਸਾਦਾਤ, ਪੋਸਟ ਏਰਾਯਾਂ, ਤਹਿਸੀਲ ਖਾਗਾ ਵਿਚ 34.390 ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਨ। ਉਹ ਮਾਰਚ 1949 ਵਿਚ ਕਰਾਚੀ ਆ ਗਏ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਛੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਸੱਯਦ ਇਫਤਿਖਾਰ ਹੁਸੈਨ ਵਲਦ ਮੀਰ ਹਸਨ ਨੂੰ ਲਾਂੜ੍ਹੀ ਮੋਹਾਜਿਰ ਕਾਲੋਨੀ ਕਰਾਚੀ, 30 ਸੀ-ਵਨ ਏਰੀਆ ਕਵਾਟਰਸ ਵਿਚ 363 ਨੰਬਰ ਦਾ ਕਵਾਟਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਕਾਗਜ਼ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਬੋਲੇ, “ਅੱਜ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਇਕ ਇੰਚ ਜ਼ਮੀਨ ਨਹੀਂ ਹੈ।”
“ਕਿਉਂ? ਕਸਟੋਡਿਯਮ ਵੱਲੋ ਮਿਲੀ ਹੋਏਗੀ?” ਮੈਂ ਕਿਹਾ।
“ਜੱਜ...ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਮੰਗਦਾ ਸੀ...ਅੱਬਾ ਕੋਲੋਂ...ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਓ...ਖਾਣੇ ਦੇ ਲਾਲੇ ਪਏ ਹੋਏ ਸਨ...ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੇ...ਕੇਸ ਹਾਰ ਗਏ।”
ਮੈਂ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਉਲਟਨ-ਪਲਟਨ ਲੱਗਾ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਸੱਯਦ ਹਸਨ ਮੁਜਤਬਾ ਦੇ ਨਾਂ ਸ਼ੀਆ ਇੰਟਰ ਕਾਲੇਜ, ਲਖ਼ਨਊ ਦੇ ਐਥਲੀਟਿਕ ਡਿਪਾਰਮੈਂਟ ਦਾ ਇਕ ਸਰਟਿਫੀਕੇਟ ਮਿਲਿਆ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ 1942-44 ਵਿਚ ਸਕੂਲ ਦੀ ਹਾਕੀ, ਕ੍ਰਿਕੇਟ ਤੇ ਫੁਟਬਾਲ ਟੀਮ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ, “ਸੱਯਦ ਹਸਨ ਮੁਜਤਬਾ ਕੌਣ ਸਨ?”
“ਮੇਰੇ ਵੱਡੇ ਅੱਬਾ।”
“ਉਹ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਆ ਗਏ ਸਨ?”
“ਹਾਂ...।” ਉਹ ਬੋਲੇ।
“ਫੇਰ?”
“ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਇੱਥੇ ਕੁਛ ਅੱਛਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।” ਉਹ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਏ। ਮੈਂ ਬਹੁਤਾ ਕੁਰੇਦਨਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ।
ਕੁਝ ਚਿਰ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਲਿਦ ਫਤੇਹਪੁਰ ਹਸਵਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ਬਹੇੜਾ ਸਾਦਾਤ ਤੋਂ ਕਰਾਚੀ ਆਏ ਸਨ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੁਸ਼ਪਾ ਅਗਨੀਹੋਰਤੀ ਦੇ ਨਾਨਾ ਮੁਲਤਾਨ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਗੇਟ ਦੇ ਬਾਹਰ ਆਗ਼ਾਪੁਰਾ ਮੁਹੱਲੇ 'ਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਘਰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਏ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਓ?”
ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਫ਼ੌਰਨ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ। ਬੈਟਰੀ ਚਾਰਜ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਦਿੱਲੀ ਗੇਟ ਵੱਲ ਨਿਕਲ ਪਏ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਗੇਟ ਦੀ ਅਜੇ ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਵਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਂ ਦਿੱਲੀ ਗੇਟ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਲੈਣ ਲੱਗਾ। ਪੁੱਛਣ 'ਤੇ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਮੁਹੱਲਾ ਆਗ਼ਾਪੁਰ ਦਿੱਲੀ ਗੇਟ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ। ਇਕ ਪਛਾਣ ਇਹ ਦੱਸੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਸੀ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਇਕ ਬੁੱਢੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਤੋਂ ਗੁਰੂਦੁਆਰੇ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, “ਹਾਂ ਇੱਥੇ, ਓਧਰ, ਇਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।”
“ਹੁਣ ਕਿੱਥੇ ਈ?”
“ਹੁਣ...?” ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ।
“...ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਢਹਿੰਦਾ ਗਿਆ, ਫੇਰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸਦਾ ਮਲਬਾ ਹਟਾਅ ਕੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਪਾ ਲਈਆਂ।”
ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਆਏ ਤੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਗਲੀ ਵਿਚ ਵੜ ਗਏ। ਉਮੇਸ਼ ਜੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, ਦੋ ਮੰਜ਼ਿਲਾ ਮਕਾਨ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਾਰਾਂ ਕਮਰੇ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਦੋ ਮੰਜ਼ਿਲਾ ਮਕਾਨ ਦਿਸਿਆ, ਮੈਂ ਉਸਦੀ ਤਸਵੀਰ ਖਿੱਚ ਲਈ। ਸੋਚਿਆ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਪੁਸ਼ਪਾ ਜੀ ਆਪਣੇ ਨਾਨੇ ਦਾ ਘਰ ਪਛਾਣ ਲੈਣਗੇ। ਇਕ ਗਲੀ ਦੇ ਦੋ ਮੰਜ਼ਿਲਾ ਮਕਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਲੈ ਕੇ ਮੇਰੀ ਤਸੱਲੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਮੈਂ ਨਾਲ ਵਾਲੀ ਦੂਜੀ ਤੇ ਤੀਜੀ ਗਲੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੋ ਮੰਜ਼ਿਲੇ ਮਕਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕੈਮਰੇ ਵਿਚ ਡੱਕ ਲਿਆ।
ਰਾਤ ਦਾ ਖਾਣਾ-ਵਾਣਾ ਖਾ ਕੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਲੇਟਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਾਕਿਰ ਸਾਹਬ ਦਾ ਫੋਨ ਆ ਗਿਆ। ਇਧਰ-ਉਧਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂਬਾਤਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ, “ਕਲ੍ਹ ਦੀ ਟਰੇਨ ਵਿਚ ਤੁਹਾਡਾ ਕਰਾਚੀ ਜਾਣ ਦਾ ਟਿਕਟ ਬੁੱਕ ਕਰਵਾ ਦਿਆਂ?” ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ। ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਏਨੀ ਕੀ ਜਲਦੀ ਹੋਈ ਕਿ ਮੈਂ ਇਕ ਦਿਨ ਵਿਚ ਹੀ ਮੁਲਤਾਨ ਛੱਡ ਦਿਆਂ? ਫੇਰ ਸੋਚਿਆ, ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ 'ਮੋਹਾਫ਼ਿਜ਼ਾਂ' ਦਾ ਦਬਾਅ ਹੋਵੇ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ਸ਼ਾਕਿਰ ਸਾਹਬ, ਮੈਂ ਕਲ੍ਹ ਈ ਤਾਂ ਆਇਆ ਆਂ। ਅਜੇ ਮੁਲਤਾਨ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਖਿਆ ਨਹੀਂ...ਜੇ ਕਲ੍ਹ ਮੈਂ ਕਰਾਚੀ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਆਂ ਤਾਂ ਇੱਥੇ ਆਉਣ ਦੀ ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ ਫੇਰ ਮੈਂ ਬੁੱਢਾ ਆਦਮੀ, ਏਨਾ ਸਟਰੇਂਜ ਕਿੰਜ ਲੈ ਸਕਦਾ ਆਂ?”
ਜ਼ਾਹਰ ਹੈ ਮੇਰੇ ਇਸ ਜਵਾਬ ਉੱਤੇ ਉਹ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ...ਫੋਨ ਰੱਖਣ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਂ ਫੇਰ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮਮਲਾ ਕੀ ਹੋਇਆ?
ਰਾਤ ਦੇ ਗਿਆਰਾਂ ਵੱਜ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਕੁਝ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਅਚਾਨਕ ਕਿਸੇ ਨੇ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੜ੍ਹਕਾਇਆ। ਦਿਲ ਵਿਚ ਸੌ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਆਉਣ ਲੱਗੀਆਂ ਪਰ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਤਾਂ ਖੋਲ੍ਹਣਾ ਹੀ ਸੀ। ਸਾਹਮਣੇ ਮੁਲਤਾਨ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸੰਘ ਦੇ ਮਹਾਮੰਤਰੀ ਰਜ਼ੀ ਸਾਹਬ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਮਿਲ ਚੁੱਕਿਆ ਸਾਂ।
“ਪ੍ਰੈਸ ਕਲਬ ਚਲੋਗੇ?” ਉਹਨਾਂ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਹੁਣੇ!” ਮੈਂ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਹਾਂ...ਇੱਥੇ ਨੇੜੇ ਈ ਏ।”
“ਪ੍ਰੈਸ ਕਲਬ ਕਿੰਨੇ ਵਜੇ ਤਕ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ ਏ?” ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਸਾਰੀ ਰਾਤ।” ਉਹ ਬੜੇ ਆਤਮ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਬੋਲੇ।
“ਸਾਰੀ ਰਾਤ?”
“ਹਾਂ...ਸਾਰੀ ਰਾਤ।” ਉਹਨਾਂ ਦੋਹਰਾਇਆ।
“ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੋਇਆ ਚੌਵੀ ਘੰਟੇ?”
“ਹਾਂ...ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਤਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਈ ਰਹਿੰਦਾ ਏ।”
“ਮੈਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਬੜੇ ਘੱਟ ਪ੍ਰੈਸ ਕਲਬ ਦੇਖੇ ਨੇ...ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ...”
ਅਸੀਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਏ। ਸੜਕ ਬਿਲਕੁਲ ਸੁੰਨਸਾਨ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਟ੍ਰੈਫਿਕ ਬੜਾ ਘੱਟ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਪ੍ਰੈਸ ਕਲਬ ਤਕ ਆਉਣ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਕਤ ਨਹੀਂ ਲੱਗਿਆ। ਇਹ ਇਕ ਖਾਸੀ ਵੱਡੀ, ਨਵੀਂ ਬਣੀ ਇਮਾਰਤ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਕੰਪਾਊਂਡ ਵਿਚ ਕਾਰਾਂ ਤੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲਾਂ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਸਨ।
ਅੰਦਰ ਇਕ ਵੱਡੇ ਹਾਲ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਸਾਈਜ ਦਾ ਟੀਵੀ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਧਰ-ਉਧਰ ਸੋਫੇ ਪਏ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ 'ਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਪੱਸਰੇ ਹੋਏ ਸਨ ਜਾਂ ਚਾਹ ਪੀ ਰਹੇ ਸਨ। ਹਾਲ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਅਸੀਂ ਦੂਜੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਆ ਗਏ ਕਿਉਂਕਿ ਹਾਲ ਵਿਚ ਟੀਵੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਖਾਸੀ ਉੱਚੀ ਸੀ।
“ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਦੱਸੋ ਕਿ ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਪ੍ਰੈਸ ਕਲਬ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਕਿਉਂ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ ਏ?” ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਜਿਹੜੇ ਜਰਨਲਿਸਟ ਰਾਤ ਦੀ ਸ਼ਿਫਟ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਨੇ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਥੇ ਆ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਇੱਥੇ ਬੈਠਦੇ ਨੇ, ਇੱਥੋਂ ਹੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਿਫਟ ਰਾਤ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੀ ਏ, ਉਹ ਵੀ ਇੱਥੇ ਈ ਆ ਬੈਠਦੇ ਨੇ।”
“ਉਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਘਰ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ?”
“ਕਈਆਂ ਦੇ ਘਰ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਨੇ...ਕੁਛ ਆਸਪਾਸ ਦੇ ਕਸਬਿਆਂ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਨੇ।” ਰਜ਼ੀ ਸਾਹਬ ਬੋਲੇ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਅਸਲੀ ਗੱਲ ਉਹ ਲੁਕਾਅ ਰਹੇ ਨੇ। ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦਾ ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਇਕੱਲੇ ਘਰ ਜਾਣਾ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਕੁਝ ਹੋਰ ਪੱਤਰਕਾਰ ਵੀ ਆ ਗਏ। ਭਾਰਤੀ ਪੱਤਰਕਾਰ ਜਗਤ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਚਰਚਾ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਏਨੀ 'ਮੋਟੀ' ਸੇਲਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਫੇਰ ਗੱਲ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਦੀ। ਮੈਂ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਅਨਾਰਕਾਲੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੇ ਮੋੜ 'ਤੇ ਜਦੋਂ ਅਖ਼ਬਾਰ ਖ਼ਰੀਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਬੜੀ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਭਾਰਤੀ ਆਦਤ ਮੁਤਾਬਕ ਮੈਂ ਪੰਜ-ਛੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਤੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਰਸਾਲੇ ਲੈ ਲਏ ਸਨ। ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਪੈਸੇ ਪੁੱਛੇ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਅੱਠ ਸੌ ਰੁਪਏ ਦੱਸੇ।
“ਅੱਠ ਸੌ!” ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ।
ਪਿੱਛੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਅਖ਼ਬਾਰ ਬੜੇ ਮਹਿੰਗੇ ਨੇ। ਕਿਸੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦਾ ਮੁੱਲ ਪੱਚੀ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਰਸਾਲਾ ਢਾਈ ਤਿੰਨ ਰੁਪਏ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇੰਜ ਕਿਉਂ ਹੈ, ਦੱਸਦੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਨੂੰ ਓਨਾ ਵਿਗਿਆਪਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਜਿੰਨਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ, ਕਿਉਂ? ਉਸਦਾ ਜਵਾਬ ਇਹ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਵਪਾਰ, ਉਦਯੋਗ, ਮੰਡੀ ਦੀ ਜਿੰਨੀ ਵੱਡੀ ਮਾਰਕੀਟ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹੈ ਓਨੀ ਵੱਡੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਲਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਵਿਗਿਆਪਨ ਦਾ ਧੰਦਾ ਓਨਾ ਵਿਕਸਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿੰਨਾ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹੈ।
ਇਸ ਗੱਲਬਾਤ ਤੋਂ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਲੈ ਰਹੇ ਨੇ, ਉਹ ਇੱਥੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀਆਂ।
ਰਾਤੀ ਇਕ ਵਜੇ ਦੇ ਲਗਭਗ ਰਜ਼ੀ ਸਾਹਬ ਮੈਨੂੰ ਹੋਟਲ ਛੱਡ ਗਏ। ਮੈਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝ ਆ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਪੱਤਰਕਾਰ ਹੋਣ ਦਾ ਇਕ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਵੀ ਹੈਨ—ਪਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਪੱਤਰਕਾਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ। ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਸਥਾ 'ਕਮੇਟੀ ਟੂ ਪ੍ਰੋਟੈਕਟ ਜਰਨਲਿਸਟ' ਦੀ ਤਾਜ਼ੀ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ 1992 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 2010 ਤਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ 39 ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਹ ਗਿਣਤੀ 27 ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਮਾਨਵ ਅਧਿਕਾਰ ਆਯੋਗ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ 2009 ਵਿਚ ਹੀ ਸੱਤ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਮੀਡੀਆ ਕਰਮੀਆਂ ਦੇ ਅਪਹਰਣ, ਕਾਤਿਲਾਨਾ ਹਮਲਿਆਂ, ਕੁੱਟਮਾਰ, ਧਮਕੀਆਂ ਵਿਚ ਲਗਾਤਾਰ ਵਾਧਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਨ 2009 ਵਿਚ ਹੀ 163 ਮੀਡੀਆ-ਕਰਮੀ ਧਮਕਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ 54, ਸਰਹੱਦੀ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿਚ 52, ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ ਵਿਚ 28, ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਵਿਚ 03 ਮੀਡੀਆ ਕਰਮੀਆਂ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।
ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਦੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਤੇ ਅਰਧ ਸੈਨਿਕ ਬਲ ਘੇਰੀ ਰੱਖਦੇ ਨੇ। 2009 ਵਿਚ ਉਰਦੂ ਡੇਲੀ 'ਅਸਾਪ' ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਬੰਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਦੋ ਹਫ਼ਤੇ ਤਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਆਫ਼ਿਸ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਤੇ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਚੱਕਰ ਚਲਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਅਖ਼ਬਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਬੋਰੀਆ ਬਿਸਤਰਾ ਬੰਨ੍ਹਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਸੀ। 'ਆਜ਼ਾਦੀ' ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਵੀ ਇਹੋ ਹਾਲ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਵਿਗਿਆਪਨ ਦੇਣੇ ਰੋਕ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਜਦਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਰਕੁਲੇਸ਼ਨ ਕਾਫੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਮਾਨਵ ਅਧਿਕਾਰ ਆਯੋਗ ਨੇ ਆਪਣੀ 2009 ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿਚ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ 'ਤੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜਿਹਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ।
ਰਾਤ ਹੋਟਲ ਦੇ ਡਾਇਨਿੰਗ ਹਾਲ ਵਿਚ ਖਾਣਾ ਖਾਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਹੋਟਲ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਮਾਲਕ ਇਮਰਾਨ ਮਿਲ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਮੈਂ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਡਿਨਰ ਲਈ 'ਇਨਵਾਈਟ' ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਚਲੋ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਖਾਣਾ ਖਾਓ।' ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਫ਼ਿਸ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ। ਇੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਕੰਪਿਊਟਰ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਦੋਵੇਂ ਸਾਹਮਣੇ ਸੋਫੇ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਗਏ ਤੇ ਇੰਡੀਆ ਬਾਰੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੀ ਝੜੀ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਂ ਇਕ ਗੱਲ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਬਾਰੇ ਚੰਗੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ। ਦੂਜਾ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਪਿਛਲੇ ਪੱਚੀ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਈ ਆਰਥਕ ਪ੍ਰਗਤੀ ਤੇ 'ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ' ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਨੇ। ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਮਾਜ ਤੇ 'ਤਾਲੇਬਾਨੀਕਰਨ' ਦੇ ਲਈ ਬੜੇ ਚਿੰਤਤ ਸਨ। ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਘੁੰਮਣਾ ਚਾਹੁਦੇ ਸਨ। ਪੈਸਾ ਸੀ। ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਮਜਬੂਰੀ ਸੀ ਕਿ ਵੀਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਦਾ। ਉਹਨਾਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਯੂਰਪ ਦਾ ਵੀਜ਼ਾ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਹਦ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਟੂਰਿਸਟ ਵੀਜ਼ਾ ਵੀ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ।
ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕਈ ਵਾਰੀ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਬਜ਼ੁਰਗ ਆਦਮੀ ਓ, ਤਬੀਅਤ ਵੀ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ...ਤੁਸੀਂ ਰੋਜ਼ ਮੈਨੂੰ ਘੁਮਾਉਣ ਆਉਂਦੇ ਓ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਤਕਲੀਫ਼ ਦੇਣਾ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ। ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਨੌਜਵਾਨ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਇਹ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪ ਦਿਓ। ਜੇ ਉਹ ਚਾਹੇਗਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਕੁਝ ਮਿਹਨਤਾਨਾ ਵੀ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹਾਂ। ਮੇਰੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ 'ਨਹੀਂ' ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਹਿੰਦੇ। ਇਹ ਪੱਕੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਿਆਰ ਤੇ ਲਗਾਅ ਹੀ ਸੀ ਇਹ। ਪਰ ਮੈਂ ਕੁਝ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਕੇ ਘੁੰਮਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ, ਜਿਹੜਾ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਦੀ ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਕੁਝ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਅਕਸਰ ਕਿਤੇ ਜਾਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਕਿਸੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ, ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਗੱਪਾਂ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ। ਮੈਂ ਬੈਠਾ ਕੁੜ੍ਹਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਟਾਈਮ ਘੱਟ ਹੈ, ਦੇਖਣਾ ਬੜਾ ਕੁਝ ਹੈ—ਮੈਂ ਗੱਪਾਂ ਵਿਚ ਟਾਈਮ ਕਿਉਂ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਪਰ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਸ਼ਾਇਦ ਥੱਕ ਜਲਦੀ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਜਾਂ ਇਹ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਕਿ ਮੈਂ ਜਲਦੀ ਥੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ...ਚਲੋ ਖ਼ੈਰ, ਜੋ ਵੀ ਸੀ ਇਵੇਂ ਹੀ ਸਹੀ। ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਸੀ, ਪੁਰਾਣੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਕੁਝ ਮੰਦਰ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਪਰ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਆਪਣੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਘੁਮਾਉਣ ਵਿਚ ਯਕੀਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਈ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਪ੍ਰੇਮਕਾਵਾਂ ਦੇ ਘਰ ਵਿਖਾਏ। ਕਈ ਅਜਿਹੀਆਂ ਜਗਾਹਾਂ ਦਿਖਾਈਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਲੜਕਪਨ ਦੇ ਰੋਚਕ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਚਲੋ ਖ਼ੈਰ, ਉਹ ਮੇਰੇ ਲਈ ਜੋ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਉਹ ਬੜਾ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰ ਸਾਂ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਜੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਰੁਚੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਮਹਾਭਾਰਤ ਦੇ ਸਮਿਆਂ ਦਾ ਮੁਲਤਾਨ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਪਰਤ ਦਰ ਪਰਤ ਇਤਿਹਾਸ ਛਿਪਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮੁਲਤਾਨ ਦਾ ਕਿਲਾ, ਜਿਹੜਾ ਹੁਣ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਟੀਲਾ ਹੈ ਤੇ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਮੱਧਕਾਲ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ਾਲ ਇਮਾਰਤਾਂ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨੇ। ਪੁਰਾਤੱਤ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਲਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ।
ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਸੂਰਜ ਮੰਦਰ ਇੱਥੇ ਹੀ ਸੀ। ਅੱਠਵੀਂ-ਨੌਂਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਇਸਨੂੰ ਲੁੱਟ ਕੇ ਢਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੂਰਜ ਮੰਦਰ ਦੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਹੀ ਪ੍ਰਲ੍ਹਾਦ ਮੰਦਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਮੰਦਰ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੋਲਿਕਾ ਤੇ ਪ੍ਰਲ੍ਹਾਦ ਪ੍ਰਸੰਗ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਹੋਲਿਕਾ ਸੜੀ ਸੀ।
ਪ੍ਰਲ੍ਹਾਦ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੰਦਰ ਮੁਲਤਾਨ ਕਿਲੇ ਵਿਚ ਸੂਫੀ ਸੰਤ ਸ਼ੇਖ ਬਹਾਉੱਦੀਨ ਜਕਰੀਆ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ। ਵੰਡ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਇਸ ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਪੂਜਾ ਆਦਿ ਹੁੰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਪਰ 1992 ਬਾਬਰੀ ਮਸਜਿਦ ਦੇ ਤੋੜੇ ਜਾਣ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਵਜੋਂ ਇਹ ਮੰਦਰ ਢਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਢੱਠਿਆ ਹੋਇਆ ਮੰਦਰ ਹੁਣ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁਲਤਾਨ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਜੈਨੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਮੈਂ ਜਿਗਿਆਸਾ-ਵੱਸ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਤੋਂ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਚਾਹੀ। ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਪ੍ਰਲ੍ਹਾਦ ਦਾ ਢੱਠਿਆ ਹੋਇਆ ਮੰਦਰ ਦੇਖਣ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਂ।
ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ, “ਕੀ ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਹੈਨ?”
ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ, “ਹਾਂ, ਹੈਨ।”
“ਕਿੱਥੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ? ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਨੇ?”
“ਇਹੋ ਕੋਈ ਦਸ ਪੰਜ ਹੋਣਗੇ।” ਉਹ ਬੋਲੇ।
“ਕਿੱਥੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ?”
“ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ...ਏਥੇ ਕਿਤੇ ਹੀ ਹੋਣਗੇ...।”
“ਕੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਏ?”
“ਹਾਂ...ਹਾਂ...।” ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਕਿਹਾ। “ਪਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਥੇ ਹੋਣਗੇ...ਸਾਰੇ...ਉਹ...ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ...ਸਫ਼ਾਈ ਵਗ਼ੈਰਾ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਨੇ।”
ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਲ੍ਹਾਦ ਮੰਦਰ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚੇ। ਸ਼ੇਖ ਬਹਾਉੱਦੀਨ ਜਕਰੀਆ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਨੇੜੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੰਦਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਟੁੱਟਿਆ-ਭੱਜਿਆ ਪਿਆ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਮਹਾਨ ਆਦਰਸ਼ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹੋਣ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਬੋਲੇ, “ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਮਾਣ ਕਰਦੇ ਸਾਂ ਕਿ ਇੱਥੇ 'ਰਿਲੀਜਸ ਟਾਲਰੈਂਸ' ਦੀ ਏਨੀ ਵੱਡੀ ਮਿਸਾਲ ਸੀ...ਇਕ ਪਾਸੇ ਏਨਾ ਮਹਾਨ ਸੂਫੀ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੰਦਰ...।”
“ਇਹ ਢੱਠਿਆ ਕਿੰਜ?”
“ਬਸ...ਉਸੇ ਦਿਨ ਜਦ ਅਯੋਧਿਆ ਵਿਚ ਮਸਜਿਦ ਢਾਹੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ...ਇੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੋਸ਼ ਦਿਵਾਇਆ ਗਿਆ...ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਓ...ਮੁਫ਼ਤ ਦੀ ਨੇਤਾਗਿਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ...ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਆਦਮੀਆਂ ਦਾ ਜਲੂਸ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ।”
“ਪੁਜਾਰੀ ਵਗ਼ੈਰਾ ਨਹੀਂ ਸਨ?” ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਹੈ ਸਨ...ਉਹ ਵਿਚਾਰੇ ਜਾਨ ਬਚਾਅ ਕੇ, ਖ਼ੁਦ ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਭੱਜ ਕੇ ਕਿੱਥੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਖ਼ੈਰ ਫੇਰ ਕੀ ਸੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮੰਦਰ ਢਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ...ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕੁਝ ਮਲਬੇ ਹੇਠ ਦਬ ਕੇ ਮਰ ਵੀ ਗਏ ਸਨ।”
“ਇਵੇਂ ਅਯੋਧਿਆ ਵਿਚ ਵੀ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬਾਬਰੀ ਮਸਜਿਦ ਢਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਮਲਬੇ ਹੇਠ ਦਬ ਕੇ ਮਰ ਗਏ ਸਨ।”
ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ ਮੰਦਰ ਕੋਲ ਆ ਗਏ। ਮੰਦਰ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਹਿੱਸਾ ਸਹੀ ਸਲਾਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮਲਬੇ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਢੇਰ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੰਦਰ ਕਾਫੀ ਵੱਡਾ ਹੋਏਗਾ। ਮੈਂ ਮਲਬੇ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਖਿੱਚਣ ਲੱਗਾ। ਢੱਠੇ ਹੋਏ ਮੰਦਰ ਦੇ ਮਲਬੇ ਦੁਆਲੇ ਕੰਡੇਦਾਰ ਤਾਰਾਂ ਦੀ ਵਾੜ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਇਕ ਪੂਰਾ ਚੱਕਰ ਕੱਟਿਆ ਕਿ ਕਿਤੋਂ ਅੰਦਰ ਜਾ ਸਕੀਏ, ਪਰ ਹਰ ਪਾਸੇ ਤਾਰ ਸਨ, ਉੱਚੀ ਕੰਧ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਹਰ ਐਂਗਲ ਤੋਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਲੈਂਦਾ ਰਿਹਾ।
ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਇਸ ਮੰਦਰ ਦੀ ਇਕ ਪੁਰਾਣੀ ਤਸਵੀਰ ਹੈ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦਿਆਂਗਾ।”
“ਹਾਂ ਇਹ ਤਾਂ ਬੜਾ ਚੰਗਾ ਹੋਏਗਾ।” ਮੈਂ ਕਿਹਾ।
ਮੰਦਰ ਦੇ ਮਲਬੇ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਖਿੱਚਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮੈਂ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਏਗਾ ਕੁਰਾਨ ਸ਼ਰੀਫ ਦੀ ਇਕ ਆਯਤ ਏ, ਤੁਸੀਂ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਖ਼ੁਦਾ ਨੂੰ ਬੁਰਾ ਨਾ ਕਹੋ, ਤਾਕਿ ਉਹ ਤੁਹਾਡੇ ਖ਼ੁਦਾ ਨੂੰ ਬੁਰਾ ਨਾ ਕਹਿਣ।”
“ਹਾਂ...ਹਾਂ...ਯਾਦ ਏ।” ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਆਯਤ ਅਰਬੀ ਵਿਚ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤੀ। ਤੇ ਬੋਲੇ, “ਇਹ ਵੀ ਸਾਫ਼ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਏ ਕਿ ਮਜਹਬ ਵਿਚ ਜ਼ੋਰ-ਜ਼ਰਬਦਸਤੀ ਨਾ ਕਰੋ”
ਹਾਂ...ਕਾਸ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਇਸਲਾਮੀ ਦੇਸ਼ ਹੀ ਹੁੰਦਾ! ਮੈਂ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ। ਏਨੇ ਮਹਾਨ ਸੂਫੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਮੰਦਰ ਢਾਉਣਾ ਅਜੀਬ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।
ਮੱਧਕਾਲ ਤਕ ਮੁਲਤਾਨ ਅਧਿਆਤਮਕ ਮਹਾ ਪੁਰਖਾਂ ਦਾ ਏਨਾ ਵੱਡਾ ਗੜ੍ਹ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦਾ ਸ਼ੇਅਰ ਹੈ...:
'ਮੁਲਤਾਨ ਮਾ ਬਾ ਜੱਨਤ ਆਲਾ ਬਰਾਬਰ ਅਸਤ
ਆਹਿਸਤਾ ਪਾ ਬਾ-ਨਾਹ ਕੇ ਮਲਿਕ ਸਜਦਾ ਭੀ ਕੁਨਦ'
ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਮੁਲਤਾਨ ਉੱਚ ਸਤਰੀ ਸਵਰਗ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ, ਇੱਥੇ ਆਹਿਸਤਾ ਚੱਲੋ ਕਿ ਫਰਿਸ਼ਤੇ ਇੱਥੇ ਸਜਦਾ ਕਰਦੇ ਨੇ।
ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਪੁਰਖਾਂ ਵਿਚ ਬਹਾਉੱਦੀਨ ਜ਼ਕਰੀਆ ਦਾ ਨਾਂ ਬੜੇ ਸਨਮਾਨ ਨਾਲ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ 1170 ਵਿਚ ਬਗ਼ਦਾਦਾ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਆਏ ਸਨ। ਪੰਜਾਬ, ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ, ਸਿੰਧ ਆਦਿ ਦੀ ਲੰਮੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਆਪ ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ ਠਹਿਰ ਗਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਸੁਹਰਾਵਰਦੀ ਸਿਲਸਿਲੇ (ਗੱਦੀ) ਨਾਲ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਗੁਰੂ ਦਿਯਾ-ਉਲ-ਦੀਨ ਅਬੂ ਨਜੀਬ ਸੁਹਰਾਵਰਦੀ (1097-1168) ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁਲਤਾਨ ਜਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸੁਹਰਾਵਰਦੀ ਆਪਣਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਹਜ਼ਰਤ ਅਲੀ, ਜੁਨੈਦ ਬਗ਼ਦਾਦੀ, ਅਲ ਗ਼ਜ਼ਾਲੀ ਆਦਿ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਮੰਨਦੇ ਨੇ। ਸੁਰਾਵਰਦੀ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਤਜ ਕੇ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਇਬਾਦਤ (ਤਪਸਿਆ) ਕਰਨ, ਸਾਧਨਾ ਕਰਨ, ਨੂੰ ਉੱਤਮ ਸਮਝਦੇ ਨੇ।
ਸ਼ੇਖ ਬਹਾਉੱਦੀਨ ਜਕਰੀਆ ਦੇ ਪੋਤੇ ਰੁਕ-ਨੇ-ਆਲਮ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਨੂੰ ਪੂਰਵ-ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਦਾ ਤਾਜ-ਮਹੱਲ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਗ਼ਲਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਾਜ-ਮਹੱਲ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੁਕ-ਨੇ-ਆਲਮ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅਧੂਰਾ ਰਹੇਗਾ।
ਤੁਸੀਂ ਮੁਲਤਾਨ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਿਰੇ 'ਤੇ ਜਾ ਖਲੋਵੋ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਰੁਕ-ਨੇ-ਆਲਮ ਦਾ ਮਕਬਰਾ ਦਿਖਾਈ ਦਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਿਲੇ ਦੇ ਖੰਡਰਾਂ ਉੱਤੇ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪੱਚੀ ਫੁੱਟ ਉੱਤੇ ਤੇ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਗਜ਼ ਸਕਵਾਯਰ ਚਬੂਤਰੇ ਉਪਰ ਇਹ ਇਮਾਰਤ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਚਬੂਤਰੇ ਕਾਰਨ ਮਕਬਰੇ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦੀ 'ਸਪੇਸ' ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਮੱਧਕਾਲ ਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੇ ਸੁਘੜ ਕਾਰੀਗਰ ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ 'ਦੇਖਣ ਵਾਲੇ' ਤੇ ਇਮਾਰਤ ਦਾ ਇਕ ਗੁੱਝਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਫਸਲੇ ਤੋਂ ਹੀ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਤਾਜ-ਮਹੱਲ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਤੋਂ ਦਸ ਫੁੱਟ ਦੂਰ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ, ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣ ਤਾਂ ਉਹ ਤਾਜ ਨੂੰ ਦੇਖ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕੇਗਾ, ਐਪਰੀਸ਼ਿਏਟ ਕਰਨਾ ਤਾਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ।
ਇਸ ਮਕਬਰੇ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਦੂਰੋਂ ਦੇਖਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਇਸਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ 'ਪਰਤ' ਦਿਖਾਈ ਦੇਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਮਕਬਰੇ ਦਾ ਗੁੰਬਦ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ਾਲ ਗੁੰਬਦ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਗੁੰਬਦ ਬੀਜਾਪਰ ਵਿਚ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੇ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਰੁਕ-ਨੇ-ਆਲਮ ਦੇ ਮਕਬਰੇ (1320-1324) ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਉਹ ਮਕਬਰੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ ਵਿਗਿਆਪਨਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਬੋਰਡ ਲੱਗੇ ਨੇ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪੁਰਾਤਤਵ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਲੋਕ ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਬਹੁਤ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਨੇ।
ਜਦੋਂ 'ਵਿਊ' 'ਚੋਂ ਵਿਗਿਆਪਨ ਬੋਰਡ ਹਟ ਗਏ ਤਾਂ ਮੈਂ ਰੁਕ-ਨੇ-ਆਲਮ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਖਿੱਚਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਮਕਬਰੇ ਦੇ ਉੱਚੇ ਚਬੂਤਰੇ ਉੱਤੇ ਜਾਣ ਲਈ ਜਿਹੜੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਸਨ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਇਕ ਅਜੀਬ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ, ਕਾਫੀ ਪੁਰਾਣਾ ਜਿਹਾ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ, ਪਰ ਬਹੁਤਾ ਉੱਚਾ ਨਹੀਂ, ਰੁੱਖ ਲੱਗਾ ਸੀ। ਜਿਸਦੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਬਿਲਕੁਲ ਸਿੱਧੀ ਤਾਰ ਵਰਗੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਤੇ ਪਤਲੀਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਰੁੱਖ ਦੇਖਣ ਲੱਗਾ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇੱਥੇ ਚਾਰ ਰੁੱਖ ਨੇ...ਕੋਈ ਸੂਫੀ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੱਧ-ਏਸ਼ੀਆ ਤੋਂ ਲਿਆਇਆ ਸੀ।
ਅਸੀਂ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਚਬੂਤਰੇ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚੇ। ਹੁਣ ਇੱਥੋਂ ਮਕਬਰੇ ਦੇ ਐਨ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਆਕਾਰ ਦੀ ਉਹ ਸੁੰਦਰਤਾ, ਜਿਹੜੀ ਹੇਠੋਂ ਨਹੀਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਸੀ, ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗੀ। ਅੱਠ ਖੂੰਜੀ ਇਮਾਰਤ ਉਪਰ ਜਾਂਦੀ-ਜਾਂਦੀ ਕੁਝ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਝੁਕਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਅੱਠ ਖੂੰਜਿਆਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਸਮੀਕਰਣ ਦਿਲਕਸ਼ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਉਪਰ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਆਕਾਰ ਦਾ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦੇ ਜਾਣਾ ਉਸ ਸਮੀਕਰਣ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵੀਂ ਖਿੱਚ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦੇਂਦਾ ਹੈ। ਮਕਬਰੇ ਦੀ (ਡਾਯਮੀਟਰ) ਪਰਿਧੀ 51 ਫੁੱਟ ਨੌਂ ਇੰਚ ਹੈ। ਕੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਮੱਧ-ਏਸ਼ੀਆ ਤੇ ਈਰਾਨ ਦੀਆਂ ਟਾਇਲਾਂ ਦੀ ਅਦੁੱਤੀ ਕਲਾਤਮਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਹੈ।
ਟਾਇਲਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਮੈਂ ਇਸਫਹਾਨ ਤੇ ਸ਼ੀਰਾਜ਼ ਵਿਚ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਰਕੰਦ, ਬੁਖਾਰਾ ਤੇ ਤੁਰਕੀ ਦੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਈਰਨ ਦੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਕਲਾ ਵਿਚ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਅੱਜ ਈਰਾਨ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਟਾਇਲਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਓਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਨਹੀਂ ਜਿੰਨਾ ਪੁਰਾਣਾ ਕੰਮ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਰੁਕ-ਨੇ-ਆਲਮ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਵਿਚ ਟਾਇਲਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਸਰਬ-ਉੱਤਮ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਸਫਹਾਨ ਤੇ ਸਮਰਕੰਦ ਨਾਲੋਂ ਕਿਸੇ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਨੇ ਹੀ ਇਹ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ। ਏਨੀ ਵੱਡੀ 'ਸਪੇਸ' ਵਿਚ ਆਕਾਰਾਂ ਤੇ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣਾ ਬੜਾ ਔਖਾ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਇਸ ਮਕਬਰੇ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਕਲਾਤਮਕਤਾ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਅੱਠ ਕੰਧਾਂ ਉਪਰ 58 ਫੁੱਟ ਡਾਇਆਮੀਟਰ ਦਾ ਗੁੰਬਦ ਹੈ। ਇਹ ਗੁੰਬਦ ਵੀ ਟਾਇਲਾਂ ਨਾਲ ਸਜਿਆ ਹੈ। ਇਮਾਰਤ ਦੇ 'ਬੇਸ' ਤੇ ਗੁੰਬਦ ਵਿਚ ਇਕ ਬੜਾ ਨਾਜੁਕ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਦੋਵੇਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਹਾਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਬਲਕਿ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਪੂਰਕ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਜਦਕਿ ਬੀਜਾਪੁਰ ਦੇ ਗੁੰਬਦ ਵਿਚ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਸੁੰਦਰ-ਸੁਮੇਲ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਮਕਬਰੇ ਦੇ ਹੋਰ ਨੇੜੇ ਆਉਣ 'ਤੇ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਛੋਟਾ ਹੈ। ਸ਼ੀਸ਼ਮ (ਟਾਹਲੀ) ਦੀ ਲੱਕੜ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਉੱਤੇ ਬੜੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਜਾਲੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਸਦੀਆਂ ਦੀ ਗਰਮੀ-ਸਰਦੀ ਸਹਿ ਕੇ ਲੱਕੜ ਦਾ ਰੰਗ ਕਾਲਾ ਪੈ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਨਜ਼ਰੇ ਵਿਚ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਕਾਲੇ-ਪੱਥਰ ਦਾ ਬਣਿਆਂ ਹੋਇਆ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਮਕਬਰੇ ਅੰਦਰ ਆ ਕੇ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲਾਲ ਇੱਟਾਂ ਦੀ ਬਣੀ ਇਮਾਰਤ ਵਿਚ ਲੱਕੜ ਦੇ ਮੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਸ਼ਹਿਤੀਰਾਂ ਦਾ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ, ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਸ਼ੀਸ਼ਮ ਦੀ ਲੱਕੜ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਟਨਾਂ ਮੂੰਹੀ ਭਾਰ ਚੁੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਸੌ ਫੁੱਟ ਉੱਚੇ ਮਕਬਰੇ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਪੌੜੀਆਂ ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਉਪਰ ਤਕ ਗਈਆਂ ਨੇ। ਅੰਦਰੋਂ ਮਕਬਰਾ ਦੇਖਣ ਪਿੱਛੋਂ ਅਸੀ ਫੇਰ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ। ਇੱਥੇ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਕੰਧ ਉੱਤੇ ਕਾਲਾ ਧੱਬਾ ਜਿਹਾ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜਿਹਨਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੇ ਦਾੜ੍ਹੀ-ਮੁੱਛਾਂ ਆਉਣ ਵਿਚ ਦੇਰ ਲੱਗਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਆਪਣਾ ਚਿਹਰਾ ਰਗੜਦੇ ਨੇ ਤੇ ਦਾੜ੍ਹੀ ਮੁੱਛਾਂ ਦੇ ਵਾਲ ਜਲਦੀ ਆ ਜਾਂਦੇ ਨੇ।
ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਕਬਰਿਆਂ, ਮਸਜਿਦਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਦੱਖਣ ਏਸ਼ੀਆ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਸਜਿਦਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ (712 ਈ.) ਇੱਥੇ ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਸਵਾਈ ਮਸਜਿਦ, ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਂ ਵਲੀ ਦੀ ਮਸਜਿਦ, ਅਲੀ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਂ ਖ਼ਾਕਵਾਨੀ ਦੀਆਂ ਮਸਜਿਦਾਂ ਦੇਖਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨੇ।
ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਰਾਯਕੀ ਹੈ। ਸਰਾਯਕੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ। ਮੈਂ ਸਰਾਯਕੀ ਲੇਖਕਾਂ, ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਮੈਨੂੰ ਸਰਾਯਕੀ ਅਖ਼ਬਾਰ 'ਝੋਂਕ' ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਲੈ ਗਏ। ਸਰਾਯ ਵਿਚ 'ਝੋਂਕ' ਬਸਤੀ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਝੋਂਕ ਸਰਾਯਕੀ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸਰਾਯਕੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਹੈ ਪਰ ਸਰਾਯਕੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਹੀ ਬਣੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪਰਚੇ ਪਾਣੀ ਜਾਤੀ ਵਿਚ ਵੀ ਸਰਾਯਕੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਾਰੇ, ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਹੀ ਗੱਲਾਂਬਾਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ।
ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਸਰਾਯਕੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦਾ ਸ਼ੋਅ-ਰੂਮ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਲਗਾਤਾਰ ਸਰਾਯਕੀ ਵਿਚ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਾਪਦਾ ਹੈ। ਨਮੂਨੇ ਵਜੋਂ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਚੰਗਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਵੀ ਕਿਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਲ ਸੇਵਾ ਦਾ ਭਾਵ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਰਾਤ ਹੋਟਲ 'ਚ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਟਿਕਟ ਆ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਕਲ੍ਹ ਸ਼ਾਮ ਮੈਂ ਮੁਲਤਾਨ ਤੋਂ ਕਰਾਚੀ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮੈਂ ਟਰੇਨ ਦਾ ਟਿਕਟ ਮੰਗਵਾਇਆ ਸੀ। ਬਹਾਉੱਦੀਨ ਜ਼ਕਰੀਆ ਐਕਸਪ੍ਰੈੱਸ ਮੁਲਤਾਨ ਤੋਂ ਚਾਰ ਵਜੇ ਚੱਲਦੀ ਹੈ ਤੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਨੌਂ ਵਜੇ ਕਰਾਚੀ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਟਰੇਨ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਦਰਜੇ ਦਾ ਟਿਕਟ ਮੰਗਵਾਇਆ ਸੀ। ਟਿਕਟ ਉੱਤੇ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਤੇ ਪਛਾਣ ਨੰਬਰ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਉਸ ਆਦਮੀ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਟਿਕਟ ਖ਼ਰੀਦਿਆ ਸੀ। ਟਿਕਟ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇਹ ਸਾਫ਼-ਸਾਫ਼ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ 'ਟਿਕਟ ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਂ ਦਾ ਹੈ, ਉਹੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇੰਜ ਨਾ ਹੋਣ 'ਤੇ ਟਰੇਨ 'ਚੋਂ ਲਾਹਿਆ ਜਾਂ ਫਾਈਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।' ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਤਾਂ ਮਾਮਲਾ ਦੂਜਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਾਂ, ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਨਾਗਰਿਕ। ਮੈਂ ਫੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਲੁਕਾਅ ਕੇ ਸਫ਼ਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਜਿਹੜਾ ਭਾਰਤੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਗੰਭੀਰ ਜੁਰਮ ਹੁੰਦਾ। ਮੈਂ ਇਕ ਦੋ ਜਣਿਆਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ 'ਫਾਰਮੈਲਿਟੀ' ਹੈ ਪਰ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਇਹ 'ਸੀਰੀਅਸ' ਗੱਲ ਹੈ ਤੇ ਜੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕਿ ਇਕ ਭਾਰਤੀ ਜਾਅਲੀ ਨਾਂ ਤੇ ਪਛਾਣ ਨੰਬਰ 'ਤੇ ਯਾਤਰਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪਿੱਛੋਂ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਹੁਣ ਨਾ ਤਾਂ ਦੂਜਾ ਟਿਕਟ ਲੈਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਸੀ, ਨਾ ਨਾਂ ਬਦਲਵਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ—ਜੁਰਮ ਕਰਨਾ ਮਜਬੂਰੀ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ।
ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਅਸੀਂ ਕਿੰਨਾ ਵੀ ਬੁਰਾ-ਭਲਾ ਕਹੀਏ, ਭਾਵੇਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਨਾ ਮੰਨੀਏ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਰਹੀਏ ਕਿ 'ਓਇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਸਿਖਾਵੇਗਾ, ਸਾਡੀ ਸਭਿਅਤਾ ਤਾਂ ਏਨੀ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ ਕਿ ਉਦੋਂ ਯੂਰਪ ਦੇ ਲੋਕ ਦਰਖ਼ਤਾਂ 'ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।' ਅਸੀਂ ਇਹ ਵੀ ਕਲੇਮ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਧਰਮ ਵਿਚ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਰਸਤਾ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ, ਵਗ਼ੈਰਾ ਵਗ਼ੈਰਾ...ਪਰ ਮੁਲਤਾਨ ਦਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇਖ ਕੇ ਇਹ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਸਥਾਨਕ ਆਰਟ, ਕਲਚਰ ਤੇ ਦਸਤਕਾਰੀ ਲਈ ਸਨਮਾਨ ਸੀ। ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਸੁੰਦਰ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੀ ਸਜਾਵਟ ਲਈ 'ਟਾਯਲਸ' ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਜਾਰੀ ਹੈ---------->>>
No comments:
Post a Comment