ਫੇਰ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ :---

ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਮਤਲਬ ਕੀ… :: ਲੇਖਕ : ਅਸਗ਼ਰ ਵਜਾਹਤ


ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ, ਜੈਤੋ

ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਡੇਬੂ ਬੱਸ ਸਟਾਪ ਉੱਤੇ ਆਟੋ ਰਿਕਸ਼ਾ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਕਹਾ-ਸੁਣੀ ਹੋ ਗਈ। ਮੈਂ ਜਿੱਥੇ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਜਗ੍ਹਾ ਮਤਲਬ ਗੁਲਬਰਗ 'ਡੇਬੂ ਸਟੇਸ਼ਨ' ਤੋਂ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਇਕ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਸੀ ਤੇ ਆਟੋ ਵਾਲੇ ਸੌ ਰੁਪਏ ਮੰਗ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਦੇ ਲੰਮੀਆਂ ਦਾੜ੍ਹੀ ਸਨ ਤੇ ਨਮਾਜ ਪੜ੍ਹਨ ਕਰਕੇ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ ਅੱਟਣ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਨ। ਏਨਾਂ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਨੇ ਕਿ ਹੁਣ ਜਾਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਦੋਂ ਤੋਂ, ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਤੇ ਧਰਮ ਦਾ ਕੋਈ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਦੋਵੇਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਨੇ। ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਸਾਂ ਕਿ ਧਾਰਮਕ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਆਟੋ ਰਿਕਸ਼ਾ ਚਲਾਕਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ 'ਤੇ ਇਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਲੈਕਚਰ ਦੇ ਦੇਵਾਂ ਪਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੇ ਫੇਰ ਧਰਮ ਦਾ ਮਾਮਲਾ, ਇਸ ਲਈ ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਘੁੱਟ ਪੀ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਤੇ ਬਾਕੀ ਖ਼ੂਨ ਬਚਾਅ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸੂਟਕੇਸ ਨੂੰ ਪਹੀਆਂ ਉੱਤੇ ਘਸੀਟਦਾ ਹੋਇਆ ਪੈਦਲ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਇਕ ਆਟੋ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਤਰਸ ਆ ਗਿਆ। ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸੱਚਾ ਧਾਰਮਕ ਹੈ। ਚਲੋ ਮੈਂ ਅੱਸੀ ਰੁਪਏ ਲੈ ਲਵਾਂਗਾ। ਵੀਹ ਰੁਪਏ ਦੀ ਬਚਤ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਤਮਾਸ਼ਾ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਸੀ। ਮੈਂ ਕਿੱਥੋਂ ਤਕ ਖੱਲ ਬਚਾਅ ਸਕਦਾ ਸਾਂ, ਆਉਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਲੋਕ ਮੈਨੂੰ ਦੇਖ ਰਹੇ ਸਨ।
ਆਟੋ ਵਾਲੇ ਨੇ ਏ.ਐਸ.ਆਰ. ਰਿਸੋਰਸ ਸੈਂਟਰ ਸਾਹਵੇਂ ਲਾਹ ਦਿੱਤਾ। 'ਫ਼ੈਜ਼' ਜਨਮ-ਸ਼ਤੀ ਸਮਾਰੋਹ ਲਈ ਆਇਆ ਪੂਰਾ ਡੈਲੀਗੇਸ਼ਨ ਵੀ ਪੰਜ ਦਿਨ ਇੱਥੇ ਹੀ ਠਹਿਰਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਇਕ ਸਵੈ-ਸੇਵੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਵਿਆਪਕ ਸਤਰ 'ਤੇ ਕਈ ਸਮਾਜਕ ਮੁੱਦਿਆਂ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਆਪਣਾ ਗੈਸਟ ਹਾਊਸ, ਦਫ਼ਤਰ, ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਵਗ਼ੈਰਾ ਹੈ। ਡੈਲੀਗੇਸ਼ਨ ਦੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੁਸ਼੍ਰੀ ਨਿਗਹਤ ਸਈਦ ਖਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਕਰਕੇ ਗੈਸਟ ਹਾਊਸ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਬੜੀ ਸੌਖ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਹ ਇਕ ਵੱਡੀ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਰਹੀ ਕਿ ਨਿਗਹਤ ਸਈਦ ਖਾਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਨਾ ਹੋ ਸਕੀ ਕਿਉਂਕਿ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਸਾਂ, ਉਦੋਂ ਉਹ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਨ। ਖ਼ੈਰ, ਸੰਸਦਾ ਦੇ ਦੂਜੇ ਅਹੁਦਾਰਾਂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਬੜੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਤੇ ਪੂਰਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਿਆ।
ਏ.ਐਸ.ਆਰ. ਗੈਸਟ ਹਾਊਸ ਦੇ ਜਿਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਲਗਾਤਾਰ ਵਾਸਤਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਕੇਅਰਟੇਕਰ ਅਬਦੁਨ ਰੱਜ਼ਾਕ ਤੇ ਸਫ਼ਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਇਕ ਔਰਤ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਂ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਹਾਂ, ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਨ। ਸਫ਼ਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਔਰਤ, ਸਫ਼ਾਈ ਵਗ਼ੈਰਾ ਕਰਕੇ ਡਾਇਨਿੰਗ ਹਾਲ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਚਾਹ ਲੈ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਕਦੀ ਕਦੀ ਮੈਂ ਉਸ ਨਾਲ ਕੁਝ ਗੱਲਾਂਬਾਤਾਂ ਵੀ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਸਾਂ ਤੇ ਸੋਚਦਾ ਸਾਂ, ਜੇ ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਡਾਇਨਿੰਗ ਹਾਲ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੀ ਸਕਦੀ ਜਿਵੇਂ ਇੱਥੇ ਪੀਦੀਂ ਹੈ। ਕੇਅਰ ਟੇਕਰ ਅਬਦੁਨ ਰੱਜ਼ਾਕ ਨਾਲ ਵੀ ਚੰਗੀ ਦੋਸਤੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਮੈਂ ਰਾਤ ਨੂੰ ਦੇਰ ਨਾਲ ਵਾਪਸ ਆਵਾਂ ਤਾਂ ਗੇਟ ਦੀ ਚਾਬੀ ਕਿਸ ਦਰਖ਼ਤ ਹੇਠ, ਕਿਸ ਇੱਟ ਹੇਠ, ਰੱਖੀ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂਕਿ ਮੈਂ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਫਾਟਕ ਖੋਹਲ ਸਕਾਂ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਇਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਤੇ ਅਬਦੁਨ ਰੱਜ਼ਾਕ ਨਾਲ ਵਾਲੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਖਾਣਾ ਖਾਣ ਵੀ ਗਏ ਸੀ।
ਲਾਹੌਰ ਮਿਹਰਬਾਨ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ, ਇਸਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕਰਾਚੀ ਜਾਂ ਮੁਲਤਾਨ ਬੇਮਿਹਰਬਾਨ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨੇ। ਮੈਨੂੰ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਲੇ ਲੋਕ ਹੀ ਮਿਲੇ। ਜਾਂ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਮੈਂ ਚੰਗੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੀ ਭਾਲ ਕੀਤੀ। ਚਲੋ ਖ਼ੈਰ, ਬਕੌਲ ਸ਼ਾਇਰ, “ਹਜ਼ਰਹਾ ਸ਼ਜਰੇ ਸਾਯਾਦਾਰ ਰਾਹ ਮੇਂ ਹੈਂ।” ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਛਾਂਦਾਰ ਰੁੱਖ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਹੈਨ।
ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਜਾਣੇ-ਮਾਣੇ ਕਵੀ ਇਫ਼ਤਿਖਾਰ ਜਾਫ਼ਰੀ ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਪੁਲਿਸ ਵਿਚ ਨੇ, ਪਰ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਹ ਸ਼ਾਇਰ ਨੇ। ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਖਾਸੀ ਤਾਦਾਦ ਵਿਚ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਨੇ। ਇਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਵਿਭੂਤਿ ਨਾਰਾਇਣ ਰਾਏ ਨੇ। ਇਫ਼ਤਿਖਾਰ ਜਾਫ਼ਰੀ ਨਾਲ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਉਰਦੂ ਸ਼ਾਇਰ ਓਬੈਦ ਸਿੱਦੀਕੀ ਨੇ ਮਿਲਵਾਇਆ ਸੀ। ਜਿਸ ਦਾਵਤੇ-ਸ਼ੀਰਾਜ਼ (ਨਿੱਘੀ-ਮਿਲਣੀ) ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਦਾ ਸ਼ਰਫ਼ (ਮਾਣ) ਹਾਸਲ ਹੋਇਆ ਉਸ ਵਿਚ ਬੀ.ਬੀ.ਸੀ. ਦੇ ਦੋ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸ਼ਾਹਿਦ ਮਲਿਕ ਤੇ ਆਰਿਫ਼ ਵਿਕਾਰ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਉਰਦੂ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਵੀ ਜਫ਼ਰ ਇਕਬਾਲ ਵੀ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸੁਣਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਵੀ ਮਿਲਿਆ। ਇਫ਼ਤਿਖਾਰ ਜਾਫ਼ਰੀ ਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰੀ ਗੱਲਾਂ-ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਮੈਂ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਭਰਾ ਤੁਹਾਡਾ ਕਲਾਮ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਕਾਸ਼ ਤੁਹਾਡਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੋਰ ਪੀਢਾ ਹੁੰਦਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਮਹਿਫਲਾਂ ਬੇਬਾਕ ਤੇ ਬੇਖ਼ਤਰ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਂ।
ਇਹ ਮੇਰੀ ਗ਼ਲਤੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਜੋ ਕਹਿਣ ਲੱਗਿਆ ਹਾਂ ਉਹ ਕੁਝ ਲੋਕ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਕਹਿ ਚੁੱਕੇ ਨੇ। ਪਰ ਕਿਉਂਕਿ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਇਸ ਲਈ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਉਰਦੂ ਸ਼ਾਇਰ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਨੇ ਤੇ ਸ਼ਾਇਰੀ ਉਰਦੂ ਵਿਚ ਕਰਦੇ ਨੇ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ 'ਬਈ, ਇਹ ਬਾਈ-ਜੀ, ਸ਼ਾਇਰੀ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ?'
ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਇਹ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਉਲਟਾ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਗੱਲ ਅੱਲਾਮਾ 'ਇਕਾਬਾਲ' ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਨਹੀਂ ਤੇ ਫ਼ੇਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਫ਼ੈਜ਼ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਦੇ? ਅੱਲਾਮਾ ਇਕਬਾਲ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਉਹ ਖਾਟੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਨ। ਮੰਜ਼ੇ 'ਤੇ ਬੈਠੇ ਹੁੱਕਾ ਪੀਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੁਝ ਮੂੰਹੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੱਢਦੇ ਹੁੰਦੇ। ਪਰ ਸ਼ਾਇਰੀ ਕਰਦੇ ਸਨ ਫ਼ਾਰਸੀ ਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿਚ।
ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ ਅਤੀਤ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਤੇ ਹਨੇਰੀ ਸੁਰੰਗ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ, ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਤੇ ਈਰਾਨ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਨਾਲ ਲੱਗਦਾ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਇਲਾਕਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹਲਚਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਹਮਾਲਾਵਰ, ਵਪਾਰੀ, ਵਿਦਵਾਨ, ਸੂਫੀ, ਦਸਤਕਾਰ, ਕਲਾਕਾਰ ਤੇ ਸ਼ਾਇਰ ਸਭੇ ਇਸ ਰਸਤਿਓਂ ਭਾਰਤ ਆਉਂਦੇ ਰਹੇ ਨੇ। ਰਸਤੇ ਦਾ ਉਹ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਹੇ। ਮੱਧਕਾਲ ਜਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰਸਤੇ ਦਾ ਮਤਲਬ 'ਅੱਧਾ ਘਰ' ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇੱਸਹਾਨ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਤਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਦੋ ਸਾਲ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਹੁੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਸੈਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਉਣ ਵਿਚ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਤੇ ਵਪਾਰੀ ਤੇ ਸਾਧਾਰਨ ਲੋਕ ਜਲਦੀ ਆ ਜਾਂਦੇ ਸਨ...ਪਰ ਕਿਸੇ ਇਕ ਪੜਾਅ ਉੱਤੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬੱਧੀ ਰਹਿਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਯਾਤਰੀ ਜਾਂ ਵਪਾਰੀ ਥੱਕ ਕੇ ਕਿਸੇ ਪੜਾਅ 'ਤੇ ਇੰਜ ਟਿਕ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਹੋ ਕੇ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਕੁਝ ਵਪਾਰੀ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰੀ ਠਿਕਾਣਿਆਂ ਉੱਤੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬੱਧੀ ਟਿਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਕਈ ਸੌ ਸਾਲ ਤਕ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਇਹੋ ਸਥਿਤੀ ਰਹੀ, ਜਿਸਦਾ ਅਸਰ ਇਹ ਪਿਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹਾਕਮ ਵਰਗ ਤੇ ਮੁੱਖ ਵਪਾਰੀ ਵਰਗ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਬਣੀ ਰਹੀ। ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਵਿਚ ਆ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਤਾਂ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸਦੀਆਂ ਤਕ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣੀ ਰਹੀ। ਸਥਾਨਕ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਮਹਾਕਾਵਿ ਰਚੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ, ਪਰ ਉਹ ਹਕੂਮਤ ਤੇ ਵਣਜ-ਵਪਾਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣ ਸਕੀ। ਉਹੀ ਹਾਲ ਰਿਹਾ ਜਿਹੜਾ ਬ੍ਰਜ ਤੇ ਅਵਧੀ ਦਾ ਵੀ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ (1783-1839) ਨੇ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਮਰਾਜ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਧਰਮ, ਜਾਤ, ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ ਦਾ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਯੁੱਗ ਦੀ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੁਕਮਰਾਨ ਭਾਸ਼ਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਨੂੰ ਹੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਰਹੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੀਤੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਜੇ ਸ਼ਿਵਾਜੀ (1642-1680) ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੀਤੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਮਰਾਠੀ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲਿਆਉਣ ਤੇ ਅਖ਼ੀਰ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਯਤਨਾਂ ਕਰਕੇ ਮਰਾਠੀ ਇਕ ਸੁਤੰਤਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਟ ਗਈ ਸੀ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕਿਉਂਕਿ ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਸਕਿਆ ਇਸ ਲਈ 1849 ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨਵੇਂ ਵਿਜੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਤਲਬ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝ ਵਿਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਕੋਈ ਸੁਤੰਤਰ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਦੋ ਕਾਰਨ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਪੰਜਾਬ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਚ ਜੋੜਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਆਖ਼ਰੀ ਸੂਬਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਲਗਭਗ ਸੌ ਸਾਲ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਤੇ ਭਾਰਤ ਸੰਬੰਧੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਨੀਤੀਆਂ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ ਨੀਤੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਬਣਾ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਦੂਜਾ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜ ਬੋਲੀਆਂ ਕਾਰਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀ ਗ੍ਰੀਅਰਸਨ ਨੇ ਆਪਣੇ 1901 ਸਰਵੇਖਣ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਸ਼ੁੱਧ ਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆਂ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਰਦੂ ਨੂੰ ਸੈਨਾ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਾਨਤਾ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ—ਕਿਉਂਕਿ ਸੈਨਾ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਭਰਤੀ ਉਰਦੂ/ਹਿੰਦੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚੋਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਤੇ ਨੀਤੀਆਂ ਨੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਤੇ ਜਾਤਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਸ਼ਲ ਰੇਸ ਮੰਨਿਆਂ ਸੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੈਨਾ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। 1857 ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਖ਼ੂਨੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਆਹਮਣੇ-ਸਾਹਮਣੇ ਦੀ ਖ਼ੂੰਖਾਰ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸੈਨਾ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਤੇ ਤਾਕਤ ਦੇਖ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਵੀ ਸੈਨਿਕ ਦੀ ਭਰਤੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧਦੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਸਬੂਤ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਯੁੱਧ-ਸਮਾਰਕ 'ਇੰਡੀਆ ਗੇਟ' ਉੱਤੇ ਉਕਰੇ ਪਹਿਲੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਵਿਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਨੇ। ਤੇ ਦੂਜੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਦਾ 'ਕੋਹਿਮਾ' ਨਾਗਾਲੈਂਡ ਵਿਚ ਸਥਾਪਤ 'ਵਾਰ ਮੈਮੋਰੀਅਲ' ਵੀ ਇਸਦਾ ਗਵਾਹ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬੀ ਸੈਨਕਾਂ ਨੂੰ ਸੈਨਾ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਨਾਲ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਔਖਿਆਈ ਆਉਂਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੂਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਉਰਦੂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਲਾਗੂ ਹੋ ਗਈ।
ਇਸ ਪਿੜ ਵਿਚ ਖਲੋ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਉਰਦੂ ਸ਼ਾਇਰੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਮਹਾਕਾਵਿ ਲਿਖਣ ਦਾ ਯੁੱਗ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਮਹਾਕਾਵਿ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੀਮਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਉਰਦੂ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਉਰਦੂ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ ਸੀ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਸਰ ਮੁਹਮੰਦ 'ਇਕਬਾਲ', ਅਫ਼ੀਜ ਜਾਲੰਧਰੀ, ਸਾਹਿਰ ਲੁਧਿਆਣਵੀ, ਫ਼ੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ 'ਫ਼ੈਜ਼', ਅਹਿਮਦ ਫਰਾਜ਼, ਨਾਸਿਰ ਕਾਜ਼ਮੀ, ਜ਼ਫ਼ਰ ਇਕਬਾਲ ਵਰਗੇ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ।
ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਸ਼ਾਇਰਾਂ, ਅਦੀਬਾਂ, ਕਲਾਕਾਰਾਂ, ਅਭਿਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਨਾਂ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਬੜਾ 'ਆਪਣਾ' ਜਿਹਾ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਂ ਹੈ—'ਕਾਸਿਮ ਜਾਫ਼ਰੀ।' ਇਹ ਅਸੰਭਵ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕਲਾਕਾਰ, ਪੱਤਰਕਾਰ, ਕਵਿ ਆਵੇ ਤੇ ਉਹ ਕਾਸਿਮ ਜਾਫ਼ਰੀ ਦੀ ਮਹਿਮਾਨ ਨਿਵਾਜੀ ਤੋਂ ਵਾਂਝਾ ਰਹਿ ਜਾਵੇ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕਹਿ ਚੁੱਕਿਆ ਹਾਂ, ਲਾਹੌਰ ਮਿਹਰਬਾਨ ਦੋਸਤਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦੋਸਤਾਂ ਵਿਚ ਨਾਸਿਰ ਸਾਹਬ ਵੀ ਨੇ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਬੜੇ ਚੰਗੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਸ਼ੋਅ-ਰੂਮ ਤੇ ਸੇਲ ਆਊਟਲੇਟ ਹੈ। ਨਾਸਿਰ ਸਾਹਬ ਨਾ ਸਿਰਫ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਬਿਜਨੇਸ ਵਿਚ ਨੇ, ਬਲਕਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਤੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਬੜੇ ਅੱਛੇ ਮਿੱਤਰ ਵੀ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ੋਅ-ਰੂਮ 'ਰੀਡਿੰਗਸ' ਵਿਚ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਨੇ। 'ਰੀਡਿੰਗਸ' ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਮਤਬਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਨੁਵਾਦ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹੈ। ਨਾਸਿਰ ਸਾਹਬ ਨੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵੱਲ ਖਾਸ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ੋਅ-ਰੂਮ ਵਿਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਬੜੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਦੇਖੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਨੇ।
ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਮਹਿਮੂਦੁਲ ਹਸਨ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਕਈ ਮੁਲਾਕਤਾਂ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮੇਰਾ ਇਕ ਲੰਮਾ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵੀ ਲਿਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਇਕ ਨਵੇਂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਘੁਮਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਗਿਆ, ਉਹ ਸਭ ਦੇਖਿਆ, ਜੋ ਸਾਂਝੀ ਵਿਰਾਸਤ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮਹਿਮੂਦ ਸਾਹਬ ਨੇ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਾਲਜ ਦਿਖਾਇਆ, ਗੰਗਾਰਾਮ ਹਸਪਾਤਲ ਦਿਖਾਇਆ, ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਕਾਲਜ ਤੇ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਦਿਖਾਈ। ਮੈਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਕਾਲਜ ਯਾਦ ਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਭੀੜੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਪੇਚਦਾਰ ਗਲੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਅਸੀਂ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਇਮਾਰਤ ਦੇਖਣ ਪਹੁੰਚੇ। ਇਹ ਸੁਲਤਾਨ ਕੁਤੁਬਉੱਦੀਨ ਐਬਕ ਦਾ ਮਕਬਰਾ ਸੀ। ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਸਨ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਸੜਕ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਇਤਿਹਾਸ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮਕਬਰੇ ਦੇ ਗੇਟ 'ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਪੱਥਰ ਲੱਗਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਮੌਤ ਦਾ ਸਮਾਂ 1210 ਲਿਖਿਆ ਸੀ।
***