ਤੀਜਾ ਪੜਾਅ : ਕਰਾਚੀ

ਤੀਜਾ ਪੜਾਅ : ਕਰਾਚੀ


ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਬੜੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਕਰਕੇ, ਮੈਨੂੰ ਵਿਦਾਅ ਕਰਨ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਆਏ ਸਨ। ਚਾਰ-ਪੰਜ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਛੁੱਟਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨਾਲ ਦਿਲੀ ਰਿਸ਼ਤਾ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਨਾਲੇ ਉਹ ਹਮਵਤਨ ਵੀ ਸਨ। ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਠੀਕ ਨਿਕਲਿਆ, ਟਰੇਨ ਲੇਟ ਸੀ। ਮਤਲਬ ਕਰਾਚੀ ਤੋਂ ਆਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਿਹੜੀ ਟਰੇਨ ਆਉਂਦੀ ਸੀ, ਉਹੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਵੇਟਿੰਗ-ਰੂਮ ਵਿਚ ਬੈਠ ਗਏ। ਚਾਹ ਪੀਣ ਲੱਗੇ। ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਮਿੰਟਾਂ ਦੇ ਘੰਟੇ ਬਣੇ ਤੇ ਬੀਤਦੇ ਗਏ। ਟਰੇਨ ਨਹੀਂ ਆਈ। ਹੁੰਦੇ-ਹੁੰਦੇ ਸੱਤ ਵਜੇ ਟਰੇਨ ਆਈ। ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਧੁਆਈ ਲਈ ਜਾਵੇਗੀ। ਮੈਂ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੀ ਟਰੇਨ ਵਿਚ ਬੈਠਾਂਗਾ। ਹੁੰਦੇ-ਹੁੰਦੇ ਅੱਠ ਵਜੇ ਟਰੇਨ ਆਈ। ਫਸਟ ਕਲਾਸ ਦੇ ਕੂਪੇ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਕ ਬਰਥ ਰਿਜਰਵ ਸੀ। ਮੈਂ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨਾਲ ਡੱਬੇ ਵਿਚ ਚੜ੍ਹਿਆ। ਡੱਬਾ ਕੁਝ ਪੁਰਾਣਾ ਜਿਹਾ ਲੱਗਿਆ ਪਰ ਧਿਆਨ ਨਾ ਦਿੱਤਾ। ਆਪਣੇ ਇੱਥੇ ਵੀ ਕਾਫੀ ਪੁਰਾਣੇ ਡੱਬੇ ਚੱਲਦੇ ਨੇ। ਅੰਦਰ ਡੱਬੇ ਦੀ ਗੇਲਰੀ ਵਿਚ ਆਏ ਤਾਂ ਹਨੇਰਾ ਜਿਹਾ ਲੱਗਿਆ। ਇਕ ਬੱਲਬ ਗੇਲਰੀ ਦੇ ਇਸ ਕੋਨੇ ਤੇ ਦੂਜਾ ਉਸ ਕੋਨੇ ਵਿਚ ਜਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਕੂਪੇ ਦੇਖਦੇ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਰਹੇ। ਡੱਬੇ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ, ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਨਾਲ ਵਾਲੇ ਕੂਪੇ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਸੀਟ ਸੀ। ਕੂਪੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਟਾਯਲੇਟ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਅੰਦਰ ਗਈ ਤਾਂ ਦੇਖਿਆ ਇਕ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ 'ਹੋਲ' ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਛੋਟਾ-ਮੋਟਾ ਆਦਮੀ ਹੇਠਾਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਅਸੀਂ ਕੂਪੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆ ਗਏ। ਪੰਜ ਬਰਥਾਂ ਸਨ। ਪੰਜੇ ਖਾਲੀ ਸਨ। ਕੂਪੇ ਵਿਚ ਚੰਗਾ ਖਾਸਾ ਹਨੇਰਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਪਰ ਲੱਗੀਆਂ ਲਾਈਟਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਿਰਫ ਇਕ ਜਗ ਰਹੀ ਸੀ, ਬਾਕੀ ਚਾਰ ਲਾਈਟਾਂ ਦੇ ਕਵਰ ਲਟਕ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ-ਇਕ ਦੋ-ਦੋ ਤਾਰਾਂ ਬਾਹਰ ਲਮਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਨਾਲ ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ ਹੋਲਡਰ ਝੂਲ ਰਹੇ ਸਨ, ਕੁਝ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਤਾਰਾਂ ਸਨ। ਸਵਿਚ ਬੋਰਡ ਦੀ ਥਾਂ ਤਾਰਾਂ ਦਾ ਇਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਝਾੜੀ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੀ ਹੋਈ ਸੀ—ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਜਾਣਕਾਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ ਬਿਜਲੀ ਜਗਾਉਂਦੇ ਜਾਂ ਪੱਖਾ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹੋਣਗੇ। ਮਤਲਬ ਇਹ ਕਿ ਜਿੰਨੀਆਂ ਲਾਈਟਾਂ ਜਗ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਜਾਂ ਪੱਖੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਖਿੜਕੀਆਂ ਬੜੀ ਮੁਸਤਕਿਲ ਮਿਜਾਜੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦੇ ਰਹੀਆਂ ਸਨ—ਯਾਨੀ ਜਿਹੜੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਸੀ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਜਿਹੜੀ ਬੰਦ ਸੀ ਉਹ ਖੁੱਲ੍ਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹੀ। ਫ਼ਰਸ਼, ਧੁਲਾਈ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਗਿੱਲਾ ਸੀ। ਥਾਂ-ਥਾਂ ਤੋਂ ਉੱਖੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਸ਼ੁਕਰ ਇਹ ਕਿ ਪਟੜੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੀਆਂ। ਬਰਥਾਂ ਚੌੜੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਾਟੇ-ਉੱਧੜੇ ਰੈਕਸੀਨ ਦੇ ਕਵਰ ਹੱਥ ਨਾਲ ਸਿਓਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਕੂਪੇ ਵਿਚ ਮੱਛਰਾਂ ਦੇ ਹੋਣ ਤੋਂ ਵੀ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਕੂਪੇ ਅੰਦਰ ਇਕ ਟਾਯਲੇਟ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਵੀ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪਰ ਸੀਟ ਦਾ ਉਹ ਹਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਗੇਲਰੀ ਵਾਲੇ ਟਾਯਲੇਟ ਦਾ ਸੀ। ਹਾਂ ਇਸ ਟਾਯਲੇਟ ਵਿਚ ਲਾਈਟ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਿਸਦਾ ਮਤਲਬ ਸੀ ਟਾਯਲੇਟ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਇਹ ਸਭ ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਂ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਮੈਂ ਇਸ ਟਰੇਨ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਜਾਵਾਂਗਾ।”
“ਕਿਉਂ?” ਉਹ ਬੜੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋਏ।
“ਮੈਂ ਕਲ੍ਹ...।”
“ਕਲ੍ਹ ਦਾ ਤਾਂ ਟਿਕਟ ਹੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗਾ। ਬਈ ਚਾਰ ਘੰਟਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਏ। ਹੁਣੇ ਟਰੇਨ ਚੱਲੇਗੀ ਤਾਂ ਬੱਲਬ ਤੇਜ਼ ਜਗਣ ਲੱਗ ਪੈਣਗੇ।” ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਬਸ ਮੈਂ ਚਲਾ ਹੀ ਜਾਵਾਂ, ਮੈਂ ਵੀ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਨਾ ਜਾ ਕੇ ਇਕ ਨਵੀਂ ਮੁਸੀਬਤ ਆ ਜਾਏਗੀ। ਹੋਟਲ ਦਾ ਕਮਰਾ, ਟਿਕਟ ਤੇ ਫੇਰ 'ਮੋਹਾਫ਼ਿਜਾਂ' ਦਾ ਮਸਲਾ...ਕੀ ਕਰਦਾ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ਠੀਕ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਦੱਸੋ ਇੱਥੇ ਬਿਸਤਰਾ ਵਗ਼ੈਰਾ ਤਾਂ ਦੇਂਦੇ ਨੇ ਨਾ?”
“ਬਿਸਤਰਾ?” ਉਹ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਬੋਲੇ।
“ਹਾਂ ਸਾਡੇ ਉੱਥੇ ਤਾਂ...।”
“ਇੱਥੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਕ ਰੁਮਾਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗਾ।” ਉਹ ਰੁੱਖੀ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਬੋਲੇ।
“ਰਾਤ ਨੂੰ ਸਰਦੀ ਲੱਗੇਗੀ।”
“ਹੁਣੇ ਦੋ ਘੰਟਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਸਿੰਧ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਫੇਰ ਸਰਦੀ ਕਿੱਥੇ?” ਉਹ ਬੋਲੇ। ਟਰੇਨ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਹੋਈ ਤਾਂ ਕਾਜ਼ਮੀ ਸਾਹਬ ਹੱਥ-ਵੱਥ ਮਿਲਾ ਕੇ ਉਤਰ ਗਏ। ਮੈਂ ਕੂਪੇ ਵਿਚ ਇਕੱਲਾ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਕੂਪੇ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵਾਲੀ ਬਰਥ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਟਰੇਨ ਬੜੀਆਂ ਨਵੀਆਂ-ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਕੱਢਦੀ ਹੋਈ ਹਿੱਲਣ-ਡੋਲਣ ਲੱਗੀ। ਹੁਣ ਬਾਹਰ ਵੀ ਹਨੇਰਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਅੰਦਰ ਮਿਟਮੈਲੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਤੇ ਬਾਹਰ ਹਨੇਰਾ। ਬਾਥਰੂਮ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸੀਟ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ਤੇ ਵਾਸ਼ ਬੇਸਿਨ ਕਿੱਥੇ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਬਾਥਰੂਮ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਹਲ ਕੇ ਉਹ ਕੀਤਾ ਜੋ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੂਪੇ ਵਿਚ ਇਕੱਲਾ ਸਾਂ, ਪਰ ਆਪਣੀ ਇਸ ਮਜਬੂਰੀ ਤੇ ਗੁਸਤਾਖ਼ੀ 'ਤੇ ਅਫ਼ਸੋਸ ਵੀ ਹੋਇਆ। ਹੁਣ ਟਰੇਨ ਨੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਫੜ੍ਹ ਲਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਅਟੈਨਸ਼ਨ ਦੀ ਮੁਦਰਾ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਸਾਂ। ਅਚਾਨਕ ਕੂਪੇ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਚੀਜ਼ ਅੰਦਰ ਆਈ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕੁਝ ਸਮਝ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ। ਫੇਰ ਪੂਰਾ ਖੇਲ੍ਹ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ। ਇਹ ਇਕ ਲੂਲ੍ਹਾ ਮੰਗਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਬਣਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣਾ ਲੂਲ੍ਹਾ ਹੱਥ ਕੂਪੇ ਅੰਦਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਬੇਤਰਤੀਬ ਦਾੜ੍ਹੀ ਸੀ ਤੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਸਾਫਾ ਬੰਨ੍ਹਿਆਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਹੱਥ ਚੁੱਕ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਮਨ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਦੋ ਤਿੰਨ ਮੰਗਤੇ ਹੋਰ ਆਏ—ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਐਂਟਰੀ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਕੂਪੇ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬੰਦ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸਾਂ, ਪਰ ਜਾਣਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਉਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਪਵੇਗਾ ਤੇ ਨਾਲੇ ਦੂਜੇ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਤਾਂ ਆਉਣਾ ਸੀ।
ਸਾਢੇ ਨੌਂ ਜਾ ਪੌਣੇ ਦਸ ਵਜੇ ਤਕ ਟਰੇਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਸਪੀਡ ਫੜ੍ਹ ਲਈ ਸੀ। ਪੁਰਜ਼ਿਆਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਚਿੜੀ ਦੇ ਚੀਂ-ਚੀਂ ਕਰਨ ਵਰਗੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਵੀ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਟਾਯਲੇਟ ਦੀ ਟੁੱਟੀ ਹੋਈ ਛੱਤ ਵਿਚ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿਸੇ ਚਿੜੀ ਦਾ ਆਲ੍ਹਣਾ ਹੋਵੇ। ਪਰ ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਗ਼ਲਤ ਸੀ। ਇਹ ਕਲ਼-ਪੁਰਜ਼ਿਆਂ ਦੇ ਟਕਰਾਉਣ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਸਨ।
ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਇਕੱਲਾ ਹਾਂ। ਰਾਤ ਦੇ ਦਸ ਵੱਜੇ ਨੇ। ਜੇ ਦੋ ਆਦਮੀ ਇਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਚਾਕੂ ਲੈ ਕੇ ਹੀ ਕੂਪੇ ਵਿਚ ਆ ਜਾਣ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪਰਸ ਤੇ ਮੋਬਾਇਲ ਦੇਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਫੇਰ ਨਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ 'ਕਾਨਟੈਕਟ' ਕਰ ਸਕਾਂਗਾ ਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਜਾ ਸਕਾਂਗਾ। ਇਸ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਮੈਂ ਕੁਝ ਜ਼ਰੂਰੀ ਫੋਨ ਨੰਬਰ ਇਕ ਵੱਖਰੇ ਕਾਗਜ਼ ਉੱਤੇ ਨੋਟ ਕੀਤੇ ਤੇ ਕੁਝ ਪੈਸੇ ਇਧਰ-ਉਧਰ ਸਾਮਾਨ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਪਰਸ ਨੂੰ ਹਲਕਾ ਕੀਤਾ। ਪਾਸਪੋਰਟ ਸਾਮਾਨ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਲੁੱਟੇ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ।
ਟਰੇਨ ਦੀ ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਤੋਂ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਡਰਾਈਵਰ ਬੇਫ਼ਿਕਰਾ ਹੈ ਤੇ ਸਿੰਧ ਆਉਣ ਵਿਚ ਸਮਾਂ ਲੱਗੇਗਾ। ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਠੰਡੀ ਹਵਾ ਅੰਦਰ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਫਰਬਰੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਦੇ ਦਿਨ ਸਨ। ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਰਦੀ ਵਧੇਗੀ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਨਾ ਪਾਉਣ ਲਈ ਗਰਮ ਕੱਪੜੇ ਸਨ ਤੇ ਨਾ ਉੱਤੇ ਲੈਣ ਲਈ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸੀ। ਇਕੋ ਰਸਤਾ ਸੀ—ਮੈਂ ਇਕ ਕਮੀਜ਼ ਉੱਤੇ ਦੋ ਕਮੀਜ਼ਾਂ ਹੋਰ ਪਾ ਲਈਆਂ। ਇਕ ਪੈਂਟ ਉੱਤੇ ਦੂਜੀ ਪੈਂਟ ਪਾ ਲਈ। ਦੋ ਜੋੜੇ ਜੁਰਾਬਾਂ ਹੋਰ ਪਾ ਲਈਆਂ।
ਅਜੇ ਤਕ ਕੋਈ ਟਿਕਟ ਚੈਕ ਕਰਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ। ਮੈਂ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜੇ ਮੈਂ ਫੜਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਬੜੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਉੱਤੇ ਲਾਹ ਲਿਆ ਜਾਏ। ਪਹਿਲਾਂ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੀ ਹਵਾਲਾਤ ਵਿਚ ਲੈ ਜਾਇਆ ਜਾਏ ਤੇ ਸਵੇਰੇ ਮਜਿਸਟਰੇਟ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਏ। ਹਵਾਲਾਤ ਵਿਚ ਲੈ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੋਬਾਇਲ, ਪੈਸੇ, ਪਾਸਪੋਰਟ ਵਗ਼ੈਰਾ ਲੈ ਲਏ ਜਾਣਗੇ। ਇਹਨਾਂ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਵਿਚ ਡੁੱਬਿਆ ਸਾਂ ਕਿ ਨੀਲਾ ਕੋਟ ਪੈਂਟ ਪਾਈ ਟਿਕਟ ਚੈਕਰ ਆ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਬੜੇ ਦਿਖਾਵਟੀ ਆਤਮ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਟਿਕਟ ਅੱਗੇ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਬੋਲਿਆ। ਆਪਣੇ ਚਾਰਟ ਉੱਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਾਇਆ ਤੇ ਟਿਕਟ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਮਾਡਰਨ ਆਰਟ ਬਣਾਅ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਕਾਹਲ ਵਿਚ ਸੀ, ਫ਼ੌਰਨ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਇਕ ਬੁਰੇ ਸੁਪਨੇ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਗਿਆ।
ਟੈਂਸ਼ਨ ਖ਼ਤਮ ਹੋਈ ਤਾਂ ਸਰਦੀ ਵੱਧ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਟਰੇਨ ਲਗਭਗ ਸਾਢੇ ਬਾਰਾਂ ਵਜੇ ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚੀ। ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਹਾਊਸ ਵਿਚ ਨੈਸ਼ਨਲ ਸਕੂਲ ਆਫ਼ ਡਰਾਮਾ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਂ ਏਨਾ ਜਾਣਿਆਂ-ਪਛਾਣਿਆਂ ਹੈ ਪਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਪਾਰੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਤੇ ਜੇ ਚਾਹਾਂ ਵੀ ਤਾਂ ਇੱਥੇ ਉਤਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ, ਘੁੰਮ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਵੀਜ਼ੇ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਸ਼ਹਿਰ ਲਿਖੇ ਗਏ ਨੇ, ਚੌਥਾ ਨਹੀਂ। ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਤੋਂ ਕੂਪੇ ਵਿਚ ਇਕ ਸਾਹਬ ਆ ਗਏ। ਜਾਨ ਵਿਚ ਜਾਨ ਆਈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਾਮਾਨ ਵਗ਼ੈਰਾ ਰੱਖ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਸਿਗਰਟ ਪੀ ਸਕਦੇ ਨੇ? ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਿਗਰਟ ਦੇ ਧੂੰਏਂ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿਚ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ੀ-ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇ ਦਿੱਤੀ।
ਸਿਗਰਟ ਪੀ ਕੇ ਉਹ ਉਪਰ ਵਾਲੀ ਬਰਥ ਉੱਤੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਕੰਬਲ ਤਾਣ ਕੇ ਸੌਂ ਗਏ। ਮੈਂ ਵੀ ਲੇਟ ਗਿਆ। ਪਰ ਨਾ ਚਾਦਰ, ਨਾ ਕੰਬਲ, ਨਾ ਰੁਮਾਲ। ਕੁਝ ਚਿਰ ਤਕ ਤਾਂ ਠੀਕ ਰਿਹਾ, ਫੇਰ ਠੰਡ ਲੱਗਣ ਲੱਗੀ। ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਬੈਠ ਕੇ ਘੱਟ ਠੰਡ ਲੱਗਦੀ ਹੈ, ਤੋ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਸੋਚਿਆ ਬੈਠਾ-ਬੈਠਾ ਪੂਰੀ ਰਤਾ ਬਿਤਾਅ ਦਿਆਂਗਾ। ਹੁਣ ਰਹਿ ਹੀ ਕਿੰਨੇ ਘੰਟੇ ਗਏ ਨੇ। ਸੋਚਿਆ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਸਟੇਸ਼ਨ ਉੱਤੇ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਦੋਸਤ ਡਾ. ਜਮਾਲ ਨਕਵੀ ਮਿਲਣਗੇ। ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਹੀ ਹੋਰ ਪੁਰਾਣੇ ਦੋਸਤ ਅਮਾਦੁਉੱਦੀਨ ਸਈਦ ਮਿਲਣਗੇ। ਅਮਾਦ ਨੂੰ ਤਾਂ ਮੈਂ 1968 ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮਿਲਾਂਗਾ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਉਸਨੂੰ ਪਛਾਣ ਵੀ ਸਕਾਂ ਜਾਂ ਨਾ। ਇਹ ਵੀ ਯਾਦ ਆਇਆ ਕਿ ਮੇਰੇ ਕਰਾਚੀ ਜਾਣ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਲੋਕ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਸਨ। ਮੇਰੀ ਬੀਵੀ, ਮੇਰਾ ਬੇਟਾ, ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ...ਲੰਦਨ ਤੋਂ ਜ਼ਕੀਆ ਜੁਬੈਰੀ, ਸਭ ਨੇ ਮਨ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਲਾਹੌਰ ਤੇ ਮੁਲਤਾਨ ਤਕ ਤਾਂ ਠੀਕ ਹੈ, ਪਰ ਕਰਾਚੀ। ਮੈਂ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਖ਼ਤਰਾ ਤਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਏਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਨਾ ਦੇਖਾਂ।
ਸਰਦੀ ਫੇਰ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਆਪਣੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਦੀ ਮਾਲਸ਼ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਘੜੀ ਦੇਖੀ ਤਿੰਨ ਵੱਜ ਗਏ ਸਨ। ਸੋਚਿਆ ਪਾਲਾ ਮਾਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਸਿਰਫ ਦੋ ਘੰਟੇ ਬਚੇ ਨੇ। ਟਰੇਨ ਭਾਵੇਂ ਜਿੰਨੀ ਸੁਸਤ ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਹੋਵੇ ਟਾਈਮ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਚੱਲੇਗਾ। ਮੈਂ ਹੁਣ ਨਾ ਪੰਜਾਬ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਨਾ ਸਿੰਧ ਬਾਰੇ। ਬਸ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਟਾਈਮ ਬੀਤਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਕਿ ਸਵੇਰ ਹੋ ਜਾਏ ਤੇ ਠੰਡ ਤੋਂ ਖਹਿੜਾ ਛੁੱਟੇ।
ਅਗਲੇ ਸਟੇਸ਼ਟ ਉੱਤੇ ਦੋ ਆਦਮੀ ਤੇ ਇਕ ਜ਼ਨਾਨੀ ਕੂਪੇ ਵਿਚ ਆਏ। ਉਹਨਾਂ ਮੈਨੂੰ ਰਾਤ ਦੇ ਤਿੰਨ ਵਜੇ ਸੀਟ ਉੱਤੇ ਬੈਠਾ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਕੁਝ ਹੈਰਾਨ ਹੋਏ ਪਰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਆਪੋ ਆਪਣੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਉੱਤੇ ਲੇਟ ਗਏ। ਮੈਂ ਬੈਠਾ ਆਪਣੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦੀ ਮਾਲਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਸੋਚਿਆ ਉੱਠ ਕੇ ਟਹਿਲਨ ਜਾਂ ਹੱਥ ਪੈਰ ਹਿਲਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਾ ਪੈ ਜਾਏ। ਕੂਪੇ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਇਲਾਵਾ ਚਾਰ ਜਣੇ ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਸਨ। ਮੈਂ ਸਰਦੀ ਨਾਲ ਕੰਬ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਟਰੇਨ ਇਕ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਰੁਕੀ...ਨਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਸੁੱਕੁਰ ਸੀ। ਬਾਹਰ ਚਾਹ, ਗਰਮ ਚਾਹ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਆਉਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਮੈਂ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਪੈਸੇ, ਯਾਨੀ ਵੀਹ ਦਾ ਨੋਟ ਕਿਉਂਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਚਾਹ ਮਹਿੰਗੀ ਹੈ, ਕੱਢ ਕੇ ਖਿੜਕੀ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਿਆ ਪਰ ਇਸ ਕੂਪੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਚਾਹ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ। ਡੱਬੇ ਵਿਚੋਂ ਉਤਰ ਕੇ ਚਾਹ ਲੈ ਆਉਣ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਲੱਗਿਆ। ਕਈ ਝਮੇਲੇ ਸਨ। ਖ਼ੈਰ-ਜੀ, ਮੈਂ ਨੋਟ ਹਿਲਾਉਂਦਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ਤੇ ਗੱਡੀ ਤੁਰ ਪਈ।
ਅਗਲੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਨਵਾਸ਼ਾਹ 'ਤੇ ਚਾਹ ਮਿਲੀ। ਚਾਹ ਵਾਲਾ ਖਿੜਕੀ ਕੋਲ ਆਇਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ਚਾਰ ਚਾਹ।”
ਉਸਨੇ ਚਾਰ ਚਾਹਾਂ ਪਾ ਕੇ ਖਿੜਕੀ ਵਿਚ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਸੌ ਦਾ ਨੋਟ ਫੜਾਇਆ ਤੇ ਬਕਾਇਆ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਇਕ ਕੱਪ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਲਾ ਲਿਆ। ਸਕਰੀਨ ਦੀ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਚਾਹ ਸੀ। ਹਲਕ ਵਿਚ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਹੋਈ। ਮਿੱਠਾ ਤੇਜ਼ ਤੇ ਤਿੱਖਾ ਜਿਹਾ ਲੱਗਿਆ। ਪਰ ਚਾਹ ਗਰਮ ਸੀ। ਮੈਂ ਚਾਰੇ ਕੱਪ ਪੀ ਗਿਆ।
ਸਕਰੀਨ ਵਾਲੀਆਂ ਚਾਰੇ ਚਾਹਾਂ ਪੀਣ ਪਿੱਛੋਂ ਜਿਸਮ ਵਿਚ ਗਰਮੀ ਆਈ, ਪਰ ਮੂੰਹ ਦਾ ਸਵਾਦ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਬਾਹਰ ਚਾਨਣ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਖ਼ੁਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਰਾਤ ਕੱਟੀ ਗਈ। ਚਾਨਣ ਥੋੜ੍ਹਾ ਹੋਰ ਵਧਿਆ ਤਾਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਿੰਧ ਹੈ। ਮੈਂ ਖਿੜਕੀ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਖਜੂਰਾਂ ਦੇ ਦਰਖ਼ਤ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਤਲਾਅ, ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਇਕ ਮਕਾਨ ਜਿਸਦੀ ਖਿੜਕੀ ਵਿਚ ਬੱਲਬ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਸੀ, ਸੂਰਜ ਬਿਲਕੁਲ ਲਾਲ ਖਿਡੌਣੇ ਵਰਗਾ ਦੇਖਿਆ। ਚਲੋ ਖ਼ੈਰ, ਰਾਤ ਭਰ ਜਾਗਦੇ ਤੇ ਠੰਡ ਛਕਦੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਇਹ ਇਨਾਮ ਤਾਂ ਮਿਲਿਆ। ਮੈਂ ਕੈਮਰਾ ਕੱਢਿਆ ਤੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫੋਕਸ ਕਰਕੇ ਕਲਿਕ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਜਣੇ ਤੇ ਜਨਾਨੀ ਉੱਠ ਗਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਫੋਟੋ ਖਿੱਚਦਿਆਂ ਦੇਖ ਲਿਆ ਸੀ। ਫੇਰ ਮੈਂ ਰੁਕਿਆ ਨਹੀਂ। ਫੋਟੋਆਂ ਖਿੱਚਦਾ ਰਿਹਾ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮੌਜ ਵਿਚ ਜਾਂ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ।
ਚਿੱਟਾ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹ ਆਇਆ। ਗੱਡੀ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਪਹੁੰਚ ਗਈ। ਮੈਂ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਫੋਟੋ ਖਿੱਚੇ। ਔਰਤ ਮੈਨੂੰ ਸਵੇਰ ਦਾ ਫੋਟੋਆਂ ਖਿੱਚਦਾ ਦੇਖ ਰਹੀ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਤੁਹਾਨੂੰ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫੀ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਏ?”
“ਹਾਂ ਜੀ...ਜੋ ਕੁਝ ਦੇਖ ਰਿਹਾਂ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ 'ਚ ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਦੇਖ ਰਿਹਾਂ ਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਦੁਬਾਰਾ ਦੇਖਣਾ ਨਸੀਬ ਨਾ ਹੋਵੇ।”
ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਈ।
“ਮੈਂ ਇੰਡੀਆ ਤੋਂ ਆਇਆ ਆਂ।” ਮੈਂ ਕਿਹਾ।
ਹੁਣ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਮਰਦ ਤੇ ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਤੋਂ ਆਏ ਸੱਜਨ ਮੇਰੇ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈਣ ਲੱਗੇ। ਕਰਾਚੀ ਜਾਣ ਤੇ ਉਰਦੂ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਇਹ ਲੋਕ 'ਮੋਹਾਜਿਰ' ਹੀ ਸਨ।
ਚਾਨਣ ਵਿਚ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕੂਪੇ ਦੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਉੱਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਈ.ਆਰ. ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਤਾਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇੰਡੀਅਨ ਰੇਲਵੇ ਕਈ ਖੇਤਰੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਵੈਸਟਰਨ ਰੇਲਵੇ, ਈਸਟਰਨ ਰੇਲਵੇ ਆਦਿ ਪਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਵੀ ਇਵੇਂ ਹੋਵੇਗਾ ਤੇ ਫੇਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਈਸਟਰਨ ਹਿੱਸਾ ਕਿਹੜਾ ਹੈ? ਮੈਂ ਦੂਜੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਰੇਲਵੇ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਵੰਡ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।
“ਫੇਰ ਇਹ ਈ.ਆਰ. ਕਿਓਂ ਲਿਖਿਆ ਏ?” ਮੈਂ ਕਿਹਾ।
“ਲਗਦਾ ਏ ਇਹ ਕੋਚ...ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਏ ਜਿਹੜੇ ਪਾਰਟੀਸ਼ਨ ਸਮੇਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸੀ।” ਇਕ ਬੋਲਿਆ।
“ਬੜਾ ਪੁਰਾਣਾ ਏ...ਇਸ ਨੂੰ 'ਡਿਸਕਾਰਡ' ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ।” ਮੈਂ ਕਿਹਾ।
“ਮੈਂ ਤਾਂ ਕਹਿਣਾ ਪੂਰੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਰੇਲਵੇ ਨੂੰ ਈ 'ਡਿਸਕਾਰਡ' ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦੈ।” ਤੀਜਾ ਬੋਲਿਆ।
“ਓ-ਜੀ ਸਭ ਕੁਝ ਵੇਚ ਕੇ ਖਾ ਗਏ।”
“ਕੌਣ?” ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਇਹੀ ਸਾਰੇ ਛੋਟੇ-ਵੱਡੇ ਅਫ਼ਸਰ।” ਦੂਜਾ ਬੋਲਿਆ।
“ਛੋਟੇ ਕਿੱਥੇ? ਛੋਟੇ ਕਿੰਨਾ ਖਾਣਗੇ...ਦੋ ਚਾਰ ਸੌ। ਹਜ਼ਾਰ, ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ। ਦੀਵਾਲਾ ਤਾਂ ਕੱਢਿਆ ਏ...ਵੱਡੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੇ, ਕਰੋੜਾ ਉਡਾਏ ਨੇ।” ਇਕ ਆਦਮੀ ਨੇ ਕਿਹਾ।
ਹੁਣ ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਉਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਗੱਲਾਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਆਈ ਔਰਤ ਨੇ ਫਲਾਸ ਵਿਚੋਂ ਚਾਹ ਕੱਢੀ। ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਇਕ ਕੱਪ ਦਿੱਤਾ। ਕੁਝ ਨਮਕੀਨ ਵੀ ਕੱਢਿਆ। ਉਸ ਵਿਚ ਵੀ ਮੇਰਾ ਹਿੱਸਾ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
“ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਏ...ਰੇਲਵੇ ਕੋਲ ਡੀਜਲ ਦੀ ਪੇਮੈਂਟ ਕਰਨ ਲਈ ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ...ਰੇਲਵੇ ਦਾ ਚੈੱਕ ਬਾਊਂਸ ਹੋ ਗਿਆ ਏ।” ਪਹਿਲੇ ਨੇ ਕਿਹਾ।
“ਓ-ਜੀ ਰੇਲਵੇ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਟੀ ਵੇਚ ਦਿੱਤੀ, ਜ਼ਮੀਨਾ ਵੇਚ ਦਿੱਤੀਆਂ...ਟ੍ਰੈਕ ਵੇਚ ਦਿੱਤੇ।”
“ਹੱਦ ਐ ਕਿ ਚੱਲਦੀ ਟਰੇਨ ਵਿਚੋਂ ਬਰੇਕ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਕੱਢ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ।”
“ਤੁਹਾਡੇ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਸੁਣਿਐਂ ਰੇਲਵੇ ਦਾ ਬੜਾ ਚੰਗਾ ਹਾਲ ਏ।”
“ਹਾਂ...ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਅਨੁਸਾਰ...ਇੱਥੋਂ ਨਾਲੋਂ ਬਿਹਤਰ ਏ।” ਮੈਂ ਧੀਮੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਿਹਾ।
“ਜਨਾਬ ਇਸ ਮੁਲਕ ਦਾ ਤਾਂ ਬਸ ਅੱਲਾਹ ਹੀ ਹਾਫ਼ਿਜ (ਰੱਬ ਰਾਖਾ) ਏ।”
ਦੂਜੇ ਆਦਮੀ ਨੇ ਕਿਹਾ। ਮੈਂ ਤ੍ਰਬਕਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਪਿਛਲੇ ਵੀਹ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਇਹੋ ਵਾਕ ਮੈਂ ਕਈ ਜਣਿਆ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਸੁਣਿਆ ਸੀ।
“ਨੀਤਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਰਾਬ ਨੇ...ਕੀ ਹੋ ਸਕਦੈ।” ਪਹਿਲੇ ਆਦਮੀ ਨੇ ਕਿਹਾ।
“ਹੁਣ ਦੇਖ ਲਓ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਹਾਲ...ਮੁਲਕ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਾਵਰ ਹਾਊਸ ਬੰਦ ਪਏ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚਾਲੂ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸਾਡੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਿਸੇ ਬਾਹਰਲੀ ਕੰਪਨੀ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕੀਤਾ ਏ ਤੇ ਕੰਪਨੀ ਆਪਣੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਜਹਾਜ਼ਾਂ 'ਤੇ ਜਨਰੇਟਰ ਲਿਆਏਗੀ ਤੇ ਬਿਜਲੀ ਸਪਲਾਈ ਕਰੇਗੀ।” ਪਹਿਲੇ ਆਦਮੀ ਨੇ ਕਿਹਾ।
“ਦੇਖੋ...ਭਾਰਤ 'ਚ ਕਰਪਸ਼ਨ ਹੈ...ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਆਂ...ਤੁਹਾਡੇ ਕਰਪਸ਼ਨ ਹੈ ਤਾਂ ਕੰਮ ਵੀ ਤਾਂ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਕਰਪਸ਼ਸਨ ਅਜਿਹੀ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਕੰਮ ਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।” ਦੂਜਾ ਬੋਲਿਆ। ਮੈਂ ਬਿਲਕੁਲ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਬੈਠਾ ਸਾਂ। ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਕੋਈ ਕਮੈਂਟ ਨਹੀ ਸਾਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਨੂੰ ਪੂਰੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦੂਜਾ ਮੈਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਾਨਾਮ ਇੰਡੀਆ ਬਹਿਸ ਛਿੜ ਪਵੇ।
“ਸਰਕਾਰੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ...ਮਤਲਬ ਰੇਲਵੇ ਦੇ...ਵਕਤ ਸਿਰ ਤਨਖ਼ਾਹ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਕੀ ਕਰਨ? ਕਿੱਥੇ ਜਾਣ?”
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਜਿੰਨਾ ਗੁੱਸਾ ਮੈਂ ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਦੇਖਿਆ, ਓਨਾਂ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਉੱਚ ਵਰਗ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇਖਿਆ। ਓਹੋ ਜਿਹਾ ਗੁੱਸਾ ਮੈਂ ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਇਹ ਲੋਕ ਵਧੇਰੇ 'ਬੋਲਡ' ਹੋਣ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਹੋਵੇ।
ਦਸ ਵੱਜਣ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਕਰਾਚੀ ਦਾ ਅਤਾ-ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਨ ਗੱਡੀ ਛੇ ਘੰਟੇ ਲੇਟ ਹੈ ਤੇ ਬਾਰਾਂ, ਇਕ ਵਜੇ ਤਕ ਕਰਾਚੀ ਪਹੁੰਚੇਗੀ। ਮੈਂ ਖ਼ੁਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਠੰਡ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗ ਰਹੀ ਤੇ ਏਨਾ ਹੌਸਲਾ ਸੀ ਕਿ ਅਗਲੀ ਰਾਤ ਟਰੇਨ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਬਿਤਾਉਣੀ ਪਵੇਗੀ।
“ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਕਿੰਜ ਲੱਗਿਆ?” ਔਰਤ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਮੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲੱਗਿਆ। ਦੇਖੋ ਮੈਂ ਟੂਰਿਸਟ ਆਂ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਬੜੇ ਚੰਗੇ ਲੱਗੇ...ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਸਮੁਖ ਲੋਕ ਨੇ।” ਮੈਂ ਕਿਹਾ।
“ਕਿਓਂ ਕੀ ਦਿੱਲੀ 'ਚ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਨਹੀਂ?” ਔਰਤ ਨੇ ਹੱਸ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਹੈਨ...ਜ਼ਰੂਰ ਹੈਨ...ਪਰ ਇੱਥੇ ਵੱਧ ਨੇ।”
“ਓ-ਜੀ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਈ ਲੱਗੇਗਾ...ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਇਕ ਰੁਪਈਆ ਸਾਡੇ ਦੋ ਰੁਪਈਆਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਏ।” ਪਹਿਲਾ ਆਦਮੀ ਬੋਲਿਆ।
“ਹਾਂ...ਹੁਣ ਇਹੀ ਦੇਖੋ...ਸਨ 47 'ਚ ਦੋਵਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਦੇ ਰੁਪਏ ਦੀ ਵੈਲਿਊ ਇਕੋ ਜਿੰਨੀ ਸੀ।”
ਕਰਾਚੀ ਕੰਟੂਨਮੈਂਟ 'ਤੇ ਟਰੇਨ ਰੁਕੀ ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਰੇ ਉਤਰ ਗਏ। ਮੈਂ ਕਰਾਚੀ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਉਤਰਨਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਡੱਬੇ ਵਿਚ ਫੇਰ ਇਕੱਲਾ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਟਰੇਨ ਰੁਕ-ਰੁਕ ਕੇ ਚੱਲਣ ਲੱਗੀ। ਇਧਰ-ਉਧਰ ਆਬਾਦੀ, ਸੰਘਣੀ ਆਬਾਦੀ ਸੀ। ਕੰਧਾਂ 'ਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿਚ 'ਜਿਏ ਅਲਤਾਹਫ਼' ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਸਮਝਣ ਵਿਚ ਦੇਰ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ ਕਿ ਅਲਤਾਫ਼ ਦਾ ਭਾਵ ਐਮ.ਕਿਊ,ਐਮ. ਦੇ ਸੁਪਰੀਮੋ ਅਲਤਾਫ਼ ਹੁਸੈਨ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਲੰਦਨ ਤੋਂ ਮੋਹਾਜਿਰਾਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਚਲਾਉਂਦੇ ਨੇ ਤੇ ਟੈਲੀਫੋਨ 'ਤੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇਂਦੇ ਨੇ। ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਅਲਤਾਫ਼ ਹੁਸੈਨ ਦੀ ਤੂਤੀ ਬੋਲਦੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਆਵਾਜ਼ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਧਨਵਾਨ ਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਨਗਰ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸਮੁੰਦਰੀ ਮਾਰਗ ਨਾਲੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਇਕੋ ਵੱਡਾ ਵਪਾਰਕ ਪੋਰਟ ਹੈ—ਕਰਾਚੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਅੰਤਰਵਿਰੋਧ ਵੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਦਿਖਾਈ ਦੇਂਦੇ ਨੇ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਰੱਜੇ-ਪੁੱਜੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਸੀ, ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਇਕ 'ਸੇਫ ਹੈਵਨ' (ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਵਰਗ) ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ—ਜਿੱਥੇ ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਬੋਲਬਾਲਾ ਹੋਵੇ, ਕੁਲੀਨ ਮੁਸਲਿਮ ਕਲਚਰ ਦੇ ਨਾਲ ਅਧੁਨਿਕ ਸੁਵੀਧਾਵਾਂ ਵੀ ਹੋਣ ਤੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਪਹੁੰਚ ਵਾਲੇ ਹਿੰਦੂ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਨਾਲ ਕੋਈ ਮੁਕਾਬਲਾ ਵੀ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਸੁਪਨਾ 1947 ਵਿਚ ਸਾਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ੀ ਸਭਿਅਕ ਵਰਗ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਪੰਜਾਬੀ, ਬਿਲੋਚ, ਸਿੰਧੀ, ਪਠਾਨ ਆਦਿ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਜਾਂ ਘੱਟ ਸ਼ਾਮਲ ਨੇ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਮਤਲਬ ਮੋਹਾਜਿਰਾਂ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਸੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਯੋਧੇ—ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿੱਨਾ, ਲਿਯਾਕਤ ਅਲੀ ਖਾਂ, ਹੁਸੈਨ ਸ਼ਹੀਦ ਸੁਹਰਾਵਰਦੀ ਤੇ ਫਜ਼ਲੁਲ ਹੱਕ ਸਾਰੇ ਮੋਹਾਜਿਰ ਸਨ। ਪਰ ਤੀਹ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਮੋਹਾਜਿਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭੁਤਵ 97 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਪੰਜਾਬੀ, ਸਿੰਧੀ, ਪਠਾਨ ਕਿੰਜ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸੀ? ਦੇਸ਼ ਦੇ 21 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਉੱਚੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਹੁਦੇ ਮੋਹਾਜਿਰਾਂ ਕੋਲ ਸਨ। ਉਦਯੋਗ ਤੇ ਵਪਾਰ ਵਿਚ ਵੀ ਮੋਹਾਜਿਰ ਹੀ ਅੱਗੇ ਸਨ। ਰਾਜਧਾਨੀ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੋਹਾਜਿਰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ।
ਮੋਹਾਜਿਰ ਸੱਤਾ ਦੇ ਸਮੀਕਰਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਹੋਰ 'ਰਾਸ਼ਟਰੀਤਾਵਾਂ' ਕਰਕੇ ਵਿਗੜਦੇ ਗਏ। ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸਿਕੰਦਰ ਮਿਰਜਾ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਇਹ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਅਗਲੀਆਂ ਚੋਣਾ ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਣਗੇ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸੈਨਾ ਦੇ ਮੁਖੀ ਜਨਰਲ ਮੁਹਮੰਦ ਅੱਯੂਬ ਖਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ 7 ਅਕਤੂਬਰ, 1958 ਨੂੰ ਮਾਰਸ਼ਨ ਲਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸੈਨਾ ਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸਿਕੰਦਰ ਮਿਰਜਾ ਦੀ ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕੀ। ਵੀਹ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਹੀ ਜਨਰਲ ਅੱਯੂਬ ਖਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾਅ ਕੇ ਖ਼ੁਦ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਬਣ ਗਏ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ 1947 ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ੀ ਮੋਹਾਜਿਰਾਂ ਦੀ ਸੱਤਾ ਗਿਆਰਾਂ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਬਿੰਦੂ ਤੋਂ ਕਰਾਚੀ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਨਵਾਂ ਮੋੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।
ਅੱਯੂਬ ਖਾਂ ਨੇ ਮੋਹਾਜਿਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ 1959 ਵਿਚ ਰਾਜਧਾਨੀ ਕਰਾਚੀ ਤੋਂ ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ ਸ਼ਿਫਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਕਰਾਚੀ ਨੂੰ ਸਿੰਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਯੂਨੀਅਨ ਖੇਤਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੋਹਾਜਿਰਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬਣਾਏ ਸਵਰਗ ਵਿਚ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋ ਗਏ ਨੇ। 1972 ਵਿਚ ਉਰਦੂ-ਸਿੰਧੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸੰਬੰਧੀ ਦੰਗਿਆਂ ਨੇ ਮੋਹਾਜਿਰਾਂ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਰਦੂ ਦੀ ਉਹ ਸਥਿਤੀ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕੇਗੀ, ਜਿਹੜੀ ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਜੁਲਫਕਾਰ ਅਲੀ ਭੁੱਟੋ ਸਿੰਧੀ ਸਨ। ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀ ਦਿੱਖ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਸਿੰਧ ਵਿਚ ਆਧਾਰ ਮਜਬੂਤ ਕਰਨਾ ਬੜਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਸੱਤਵੇਂ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਭੁੱਟੋ ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀਆਂ ਵਿਚ ਮੋਹਾਜਿਰਾਂ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀਆਂ ਤੇ ਸਕੂਲ, ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਲਈ ਸਿੰਧੀਆਂ ਨੂੰ ਆਰਕਸ਼ਣ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਆਰਕਸ਼ਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਚਾਲੀ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਤੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਸੱਠ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਸੀ। ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀਆਂ ਵਿਚ ਮੋਹਾਜਿਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਡਿੱਗਣ ਲੱਗਾ। ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਮੋਹਾਜਿਰ ਇਕ ਜੁੱਟ ਹੋਏ ਤੇ 1984 ਵਿਚ ਮੋਹਾਜਿਰ ਕੌਮੀ ਮੂਵਮੈਂਟ (ਐਮ.ਕਿਊ.ਐਮ.) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ, ਜਿਸਦੇ ਲੀਡਰ ਬਣੇ ਅਲਤਾਫ਼ ਹੁਸੈਨ।
1972 ਵਿਚ ਸਿੰਧ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿਚ ਸਿੰਧੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਜਿਹੜੇ ਦੰਗੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਸਨ, ਉਹ 1977 ਵਿਚ ਭੁੱਟੋ ਵਿਰੋਧੀ ਤੇ ਭੁੱਟੋ ਸਮਰਥਕ ਰੂਪ ਧਾਰ ਗਏ।
ਇਹੀ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮੋਹਾਜਿਰਾਂ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਹਿਜ਼ਰਤ ਕਰਨੀ ਪਈ ਤੇ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲ ਮੋਹਾਜਿਰ ਆਪਣੇ ਟੁੱਟੇ ਸੁਪਨੇ ਨੂੰ ਅਧੂਰਾ ਛੱਡ ਕੇ ਅਮਰੀਕਾ ਤੇ ਯੂਰਪ ਵੱਲ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਸੀ—ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜਨਰਲ ਜ਼ਿਯਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਪਠਾਨ ਵੀ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਜਮਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਟ੍ਰਾਂਸਪੋਰਟ ਵਪਾਰ 'ਤੇ ਪਠਾਨਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਵਪਾਰ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਅੱਗੇ ਸਨ।
1986 ਵਿਚ ਐਮ.ਕਿਊ.ਐਮ ਨੇ ਇਕ ਵੱਡੀ ਰੈਲੀ ਕੀਤੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਹਾਕਮਾਂ ਨੂੰ ਮੋਹਾਜਿਰਾਂ ਦਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੱਸਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਸਿੰਧ-ਮੋਹਾਜਿਰ ਦੋਸਤੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੇ। ਪਰ ਮੋਹਾਜਿਰ-ਸਿੰਧ ਦੋਸਤੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ਜਦੋਂ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਸਿੰਧ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਰਾਜਨੈਤਿਕ ਮੁੱਤੇ ਉੱਤੇ ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਭਿਅੰਕਰ ਦੰਗੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ।
1990 ਦੀਆਂ ਚੋਣਾ ਵਿਚ ਐਮ.ਕਿਊ.ਐਮ. ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰਭੁਤਵ ਵਾਲੀ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰ ਬਣਾਈ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਐਮ.ਕਿਊ.ਐਮ. ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਇਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੈਨਾ ਦੇ ਨੇਤਰਤਵ ਸਾਹਵੇਂ ਇਕ ਨਵਾਂ ਤੇ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਸੰਕਟ ਵਿਚ ਪਾਉਣ ਵਾਲਾ ਸਮੀਕਰਣ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਐਮ.ਕਿਊ.ਐਮ. ਤੇ ਮੁਹਾਜਿਰਾਂ ਉੱਤੇ ਝੂਠਾ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਲਈ ਕੋਈ ਸੁਤੰਤਰ ਦੇਸ਼ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੋਸ਼ ਨੂੰ ਐਮ.ਕਿਊ.ਐਮ. ਨੇ ਨਕਾਰਿਆ, ਪਰ ਨਵੰਬਰ 1994 ਤੇ ਸਤੰਬਰ 1995 ਵਿਚ ਸੈਨਾ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮੋਹਾਜਿਰਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਐਮ.ਕਿਊ.ਐਮ. ਨੂੰ ਦੋਫਾੜ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ ਦੋ ਨੇਤਾਵਾਂ ਆਫਾਕ ਅਹਿਮਦ ਤੇ ਅਮੀਰ ਖਾਂ ਨੇ ਐਮ.ਕਿਊ.ਐਮ. (ਹਕੀਕੀ) ਮਤਲਬ ਅਸਲੀ ਐਮ.ਕਿਊ.ਐਮ. ਬਣਾ ਲਈ।
ਐਮ.ਕਿਊ.ਐਮ. ਬਾਰੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨੇ। ਜਿਹੜੇ ਉਸਦੇ ਹਮਦਰਦ ਨੇ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸੇਮੀ ਫਾਸਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਉਸਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੇ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਫਾਸਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਹੈ। ਐਮ.ਕਿਊ.ਐਮ. ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅੰਦੋਲਨ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪਾਰਟੀ ਨੇਤਾ ਉੱਤੇ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋਵੇ, ਵਿਅਕਤੀਵਾਦ ਨੂੰ ਸਮਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਉਦੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਰਪਣ ਹੋਵੇ, ਸੰਗਠਨ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤੀ ਹੋਵੇ।
ਆਪਣੇ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਐਮ.ਕਿਊ.ਐਮ. ਨੂੰ ਅਪਾਰ ਸਮਰਥਣ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਭਾਸ਼ਾਈ ਦੰਗਿਆਂ ਦੌਰਾਨ, ਸਮਰਥਕਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਕੇ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਹੋਣਾ ਪਿਆ ਤੇ ਹਥਿਆਰ ਖ਼ਰੀਦਨ ਲਈ ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਧੱਨਡ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ 'ਸਹਿਯੋਗ' ਲੈਣਾ ਪਿਆ। ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ ਬਦਲ ਗਿਆ, ਉਸ ਵਿਚ ਉਗਰਤਾ ਆਉਂਦੀ ਗਈ। 1992 ਵਿਚ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਤੋਂ ਬਚਨ ਖਾਤਰ ਐਮ.ਕਿਊ.ਐਮ. ਦੇ ਨੇਤਾ ਲੰਦਨ ਚਲੇ ਗਏ ਤੇ ਹੁਣ ਉੱਥੋਂ ਹੀ ਪਾਰਟੀ ਚਲਾ ਰਹੇ ਨੇ। ਪਾਰਟੀ ਉੱਤੇ ਹਿੰਸਕ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਏ ਜਾਣ, ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਤੇ ਮੀਡੀਏ ਦੇ ਕਾਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਧਮਕੀਆਂ ਦੇਣ, ਜਬਰਨ ਪੈਸਾ ਵਸੂਲ ਕਰਨ, ਸਮਗਲਿੰਗ ਤੇ ਨਸ਼ੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵੀ ਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਨੇ।
ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਸਮੱਸਿਆ ਤੇ ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ 'ਚ ਨੌਕਰੀ ਤੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਦੀਆਂ ਘੱਟ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਕਾਰਨ 1979 ਵਿਚ ਪਠਾਨ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਕਰਾਚੀ ਆਉਣ ਲੱਗੇ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਐਮ.ਕਿਊ.ਐਮ. ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਸੀ। ਕਰਾਚੀ ਆ ਕੇ ਪਠਾਨਾਂ ਨੇ ਟ੍ਰਾਂਸਪੋਰਟ ਬਿਜਨੇਸ, 'ਰਿਯਲ ਸਟੇਟ' ਤੇ ਵਿਆਜ ਦਾ ਕਾਰੋਬਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਕਰਾਚੀ ਵਰਗੇ ਮਹਾਨਗਰ ਵਿਚ ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਧੰਦੇ ਸ਼ੁੱਧ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਦੇ ਧੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਸ਼ਾਲੀ ਗੁੱਟਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਟਕਰਾਅ ਹੋਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸੀ। ਟਕਰਾਅ ਨੂੰ ਲਾਜ਼ਮੀ ਬਣਾਉਣ ਪਿੱਛੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ 'ਫੈਕਟਰ' ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸਥਾਨਕ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਤੇ ਸੂਬੇ ਦੀ ਸਰਕਾਰ 'ਇਨਇਫੈਕਟਿਵ' ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਮੋਹਾਜਿਰਾਂ ਤੇ ਪਠਾਨਾਂ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸ਼ੈਹ ਸਦਕਾ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਅੜਿੱਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। 1985 ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਫਿਰਕਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜਿਹੜੇ ਦੰਗੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਉਹ ਕਰਾਚੀ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਨੈਂਟ ਫੀਚਰ ਬਣ ਗਏ।
ਮੈਂ ਆਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਕਰਾਚੀ ਦਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਵੀ.ਟੀ. ਵਰਗਾ ਨਾ ਵੀ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਘੱਟੋਘੱਟ ਮੁੰਬਈ ਸੈਂਟਰਲ ਵਰਗਾ ਤਾਂ ਹੋਵੇਗਾ ਹੀ, ਪਰ ਟਰੇਨ ਜਦੋਂ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਰੁਕੀ ਤਾਂ ਬੜੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਹੋਈ। ਪੁਰਾਣੇ ਮਿੱਤਰ ਡਾ. ਜਮਾਲ ਨਕਵੀ ਜਿਹੜੇ ਉਰਦੂ ਦੇ ਜਾਣੇ-ਮਾਣੇ ਸ਼ਾਇਰ, ਲੇਖਕ ਤੇ ਕਰਾਚੀ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਦੇ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਅਹੁਦੇਦਾਰ ਨੇ, ਸਟੇਸ਼ਨ ਉੱਤੇ ਮੌਜ਼ੂਦ ਸਨ, ਵਿਚਾਰੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੀ ਦੇਰ ਦੇ ਉਡੀਕ ਰਹੇ ਸਨ।
ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੇ। ਦੁਪਹਿਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਬਾਹਰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸੀ। ਜੀਵਨ ਆਮ ਵਾਂਗ ਸੀ। ਮੁੰਬਈ ਵਾਲੀ ਭੀੜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਓਹੋ-ਜਿਹੀ ਅਰਾਜਕਤਾ ਸੀ। ਸਾਹਮਣੇ ਹੀ ਪਾਰਕਿੰਗ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਬੈਠ ਗਏ।
“ਯਾਰ ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਸਭ ਕੁਝ ਨਾਰਮਲ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਏ। ਲੋਕ ਬਿਨਾਂ ਕਾਰਨ ਕਰਾਚੀ ਆਉਣ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ।” ਮੈਂ ਕਿਹਾ।
ਮੇਰੀ ਗੱਲ 'ਤੇ ਬੜੀ ਸਾਰਥਕ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਹੋਈ। ਜਮਾਲ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਹਾਂ ਬਿਲਕੁਲ, ਲੋਕ ਵਧਾਅ-ਚੜ੍ਹਾਅ ਕੇ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਨੇ...ਨਾਲੇ ਇਹ ਦੱਸੋ ਬਈ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਸ਼ਹਿਰ 'ਵਾਇਲੈਂਸ' ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਏ? ਓ-ਬਈ...ਜੇ ਨਿਊਯਾਰਕ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਚਿਆ ਤਾਂ ਫੇਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਕੀ ਹੈਸੀਅਤ...।”
“ਹਾਂ, ਠੀਕ ਕਹਿ ਰਹੇ ਓ।” ਮੈਂ ਕਿਹਾ।
“ਦੇਖ ਭਰਾ...ਇਹ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਨੇ...ਇੱਥੇ 'ਟਾਰਗੇਟ ਕਿਲਿੰਗਸ' ਹੁੰਦੇ ਨੇ...ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਈ ਕਿਓਂ ਮਾਰੇਗਾ? ਮਾਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਏ ਕਿਸਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਏ...ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਦੂਜੀ ਐ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਵਿਚਕਾਰ ਆ ਗਏ।” ਜਮਾਲ ਨੇ ਦੱਸਿਆ।
“ਇਹ ਟਾਰਗੇਟ ਕਿਲਿੰਗਸ ਕੌਣ ਕਰਦੇ ਨੇ?” ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗਿਰੋਹ ਨੇ...ਕੋਈ ਦੱਸ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ।” ਜਮਾਲ ਨੇ ਕਿਹਾ।
ਕਰਾਚੀ ਸ਼ਹਿਰ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ ਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਲੱਗਿਆ। ਬੜੀਆਂ ਚੌੜੀਆਂ ਸੜਕਾਂ, ਹਰੇ ਭਰੇ ਫੁਟਪਾਥ...ਉੱਚੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ...ਲੱਗਿਆ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਸਹਿਰ ਹੈ।
ਹੋਟਲ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਜਮਾਲ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹੜੇ ਲੇਖਕਾਂ ਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨਾਲ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਤੈਅ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਨੇ। ਕਾਫੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਉਹਨਾਂ।
ਦੂਜੇ ਪੁਰਾਣੇ ਦੋਸਤ ਅਮਾਦਉੱਦੀਨ ਸਈਦ ਨੂੰ ਫੋਨ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਵੀਜ਼ਾ ਫਾਰਮ ਵਿਚ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਠਾਹਰ ਦਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਹੀ ਪਤਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਅਮਾਦ ਨੂੰ ਫੋਨ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹੋਟਲ ਵਿਚ ਠਹਿਰਣ 'ਤੇ ਬੜੀ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਦਿਖਾਈ। ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, “ਇੱਥੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਹੁੰਦੀ...ਪੂਰਾ ਘਰ ਹੈ...ਨੌਕਰ ਨੇ, ਮੰਨਿਆਂ ਕਿ ਬੀਵੀ ਬਾਹਰ ਗਈ ਹੋਈ ਏ ਪਰ ਤੁਹਾਡੀ ਖ਼ਾਤਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣੀ। ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਗੱਡੀ ਤੇ ਡਰਾਈਵਰ ਰਹਿੰਦੇ।” ਮੈਂ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ। ਮੈਨੂੰ ਸਾਂਝੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਅਮਾਦ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਏਅਰ ਲਾਈਂਸ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਵਿਚ ਬੜੀ ਤਰੱਕੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਫਾਰਨ ਪੋਸਟਿੰਗ 'ਤੇ ਵੀ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਿੰਗੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਉਹਦੀ ਕੋਠੀ ਹੈ...ਵਗ਼ੈਰਾ...ਵਗ਼ੈਰਾ...।
ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਹਾਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਠਹਿਰਿਆ ਆਂ ਤਾਂਕਿ ਆਉਣਾ-ਜਾਣਾ ਆਸਾਨ ਰਹੇ...ਬਾਅਦ 'ਚ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਆ ਜਾਵਾਂਗਾ।”
ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਵੈਸੇ ਹੀ ਇਧਰ-ਉਧਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇਖਣ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬਣਿਆ। ਕਿਉਂਕਿ ਟੈਕਸੀ ਪੂਰੇ ਦਿਨ ਜਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਰਾਤ ਗਿਆਰਾਂ ਵਜੇ ਤਕ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਸਦਾ ਪੂਰਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ।
“ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਏ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਮੋਹਾਜਿਰਾਂ ਦੇ ਮੁਹੱਲੇ ਵੱਖਰੇ ਨੇ, ਸਿੰਧੀ ਅਲਗ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ, ਪਠਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਅਲਗ ਨੇ...” ਮੈਂ ਟੈਕਸੀ ਵਿਚ ਜਮਾਲ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਹਾਂ...ਇਹੋ ਸਮਝ ਲਓ...ਵੈਸੇ ਪਾਸ਼ ਏਰੀਆਜ਼ ਵਿਚ ਇੰਜ ਨਹੀਂ...।”
“ਤੁਸੀਂ ਜਿੱਥੇ ਰਹਿੰਦੇ ਓ ਓਹ...”
“ਨਾਜਿਮਾਬਾਦ ਨਾਰਥ...ਹਾਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੋਹਾਜਿਰਾਂ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਏ।”
“ਆਸੇ-ਪਾਸੇ?”
“ਇਕ ਪਾਸੇ ਪਠਾਨਾਂ ਦੀ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਬਸਤੀ ਏ ਤੇ ਹੁਣ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਵੀ ਬਣ ਗਈ ਏ...ਮਤਲਬ...” ਜਮਾਲ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਏ।
“ਕਦੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਏ?”
“ਹਾਂ, ਜਦੋਂ ਫਸਾਦ ਹੁੰਦੇ ਨੇ...ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਯਾਨੀ ਨਾਰਥ ਨਾਜਿਮਾਬਾਦ ਵਾਲੇ ਤਾਂ ਹੁਣ ਘਿਰ ਗਏ ਆਂ...।” ਜਮਾਨ ਨੇ ਕਿਹਾ।
ਟੈਕਸੀ ਦੌੜ ਰਹੀ ਸੀ। ਜਮਾਲ ਦੱਸਦੇ ਰਹੇ। ਫੇਰ ਅਚਾਨਕ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਪਠਾਨਾਂ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਦੇਖੋਗੇ?”
ਉਹਨਾਂ ਇੰਜ ਕਿਹਾ ਜਿਵੇਂ ਦਿਖਾਅ ਰਹੇ ਹੋਣ ਕਿ ਉਹ ਕਿੰਨੇ ਨਿਡਰ ਨੇ, ਕਿੰਨਾ ਰਿਸਕ ਲੈ ਸਕਦੇ ਨੇ।
“ਹਾਂ, ਚੱਲੋ।”
ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਟੈਕਸੀ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਕਿਹਾ ਤੇ ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਅਸੀਂ ਇਕ ਅਣਘੜ ਜਿਹੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਣ ਲੱਗੇ। ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਲੰਮੇਂ-ਚੌੜੇ ਪਠਾਨ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗੇ।
“ਇਸ ਇਲਾਕੇ 'ਚੋਂ ਲੰਘਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਬੜੇ ਘੱਟ ਲੋਕਾਂ 'ਚ ਐ...ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ, ਇਸਨੂੰ ਮਜਬੂਤ ਗੜ੍ਹ ਬਣਾ ਲਿਐ। ਪੁਲਿਸ ਵੀ ਇੱਥੇ ਵੜਨ ਤੋਂ ਡਰਦੀ ਏ।” ਕੁਝ ਚਿਰ ਤਕ ਟੈਕਸੀ ਸਿੱਧੀ, ਪਰ ਉੱਖੜੀ-ਪੁਖੜੀ ਸੜਕ, ਕਿਉਂਕਿ ਫਲਾਈ-ਓਪਰ ਵਰਗੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਬਣ ਰਹੀ ਸੀ, ਤੋਂ ਲੰਘਦੀ ਰਹੀ—ਫੇਰ ਅਸੀਂ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਆਏ।
ਹੋਟਲ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ, ਰਾਤ ਦੇਰ ਤਕ, ਮੈਂ ਸ਼ਤਰੰਜ ਦੀਆਂ ਚਾਲਾਂ ਵਾਂਗ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੇ ਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮੇਟਦਾ ਹੋਇਆ ਮੋਹਾਜਿਰ ਬਾਨਾਮ ਪਠਾਨ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਨਾਲ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੇ ਇੰਟਰਨੈਟ ਨੇ ਇਕ-ਇਕ ਪਰਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਦਿੱਤੀ। ਕੁਝ ਉੱਖੜੀਆਂ-ਪੁੱਖੜੀਆਂ, 'ਡਿਸਜਵਾਇੰਟੈਡ' ਸੂਚਨਾਵਾਂ, ਕੁਝ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ, ਕੁਝ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਪੂਰੀ ਤਸਵੀਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਨਾਕਾਫੀ ਸਨ, ਪਰ ਕੁਝ ਸਾਫ਼ ਇਸ਼ਾਰੇ ਸਮਝ ਵਿਚ ਆ ਰਹੇ ਸਨ।
...15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1985 ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਬੁਸ਼ਰਾ ਜ਼ੈਦੀ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਘਰੋਂ ਕਾਲਜ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ 'ਯਲੋ ਬੱਸ' (ਸਿਟੀ ਬੱਸ ਸਰਵਿਸ ਜਿਹੜੀ ਪਠਾਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਸੀ ਤੇ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਲਈ ਆਪਣੀ ਦਿੱਲੀ ਦੀ 'ਬਲਿਊ ਲਾਈਨ' ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਨਾਮਚੀਨ ਸੀ) ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਕੁਚਲ ਦਿੱਤਾ। ਕਾਲਜ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ, ਜਿਹੜਾ ਅੰਦੋਲਨ ਬਣ ਗਿਆ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ 'ਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਈ ਤੇ ਦਸ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਬੱਸਾਂ, ਦੁਕਾਨਾਂ, ਗੱਡੀਆਂ ਸਾੜੀਆਂ ਜਾਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਪਠਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ, ਪਰ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਪਠਾਨਾਂ ਨੇ ਤਿਆਰ ਹੋ ਕੇ ਮੋਹਾਜਿਰਾਂ ਦੇ ਮੁਹੱਲਿਆਂ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਇਹਨਾਂ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜਿਆਂ ਮੁਤਾਬਕ 50 ਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੂਤਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ 100 ਜਣੇ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ।
...31 ਅਕਤੂਬਰ, 1986 ਨੂੰ ਫੇਰ ਇਕ ਸੜਕ ਦੁਰਘਟਨਾ ਕਾਰਨ ਦੰਗੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਕ ਐਮ.ਕਿਊ.ਐਮ. ਦੀ ਸਥਾਪਨਾਂ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਮੋਹਾਜਿਰ ਵਧੇਰੇ ਸੰਗਠਿਤ ਤੇ ਆਕਰਮਕ ਸਨ। ਮੋਹਾਜਿਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਬੱਸ ਉੱਤੇ ਪਠਾਨਾਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਪੰਜ ਜਣੇ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਵਿਚ ਪੰਜ ਦਿਨ ਤਕ ਸਿੰਧ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਮੁਹਾਜਿਰ-ਪਠਾਨ-ਦੰਗੇ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ 40 ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਗਈਆਂ।
...12-15 ਦਸੰਬਰ, 1986. ਮੁਹਾਜਿਰ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਲਈ ਪਾਕ ਸੈਨਾ ਦੇ 'ਕਲੀਨ ਆਪਰੇਸ਼ਨ' ਵਿਚ ਸੈਨਾ ਨੇ ਟਰਕਾਂ, ਬੁਲਡੋਜਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮੋਹਾਜਿਰ ਕਾਲੋਨੀਆਂ ਉੱਤੇ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਠਾਨ ਸੈਨਾ ਦਾ ਸਾਥ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਪੰਜ ਦਿਨ ਚੱਲੇ ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਵਿਚ ਮੋਹਾਜਿਰਾਂ ਦਾ ਨਰਸੰਘਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਕਾਲੋਨੀ ਨਰਸੰਘਾਰ ਬੜਾ ਭਿਆਨਕ ਸੀ। ਪੰਜ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ 200 ਲੋਕਾਂ, ਯਾਨੀ ਮੋਹਾਜਿਰਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਹੋਈ। 'ਕਲੀਨ ਅਪਰੇਸ਼ਨ' ਨੇ ਦੰਗਿਆਂ ਤੇ ਪ੍ਰਤੀ-ਦੰਗਿਆਂ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ 1000 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ।...ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਮਾਚਾਰ ਪੱਤਰ ਡਾਨ 25 ਮਾਰਚ, 2011 ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 15 ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਹੈ। ਅਣਜਾਣ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਦੋ ਰਾਕਟਾਂ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਇਸ ਹਮਲੇ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਦੇ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਦਾ ਸਮਾਚਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ।
...ਡਾਨ, 24 ਮਾਰਚ 2011, ਕਰਾਚੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ ਇਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਦਹਿਸ਼ਤ ਗਰਦਾਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤ ਵਿਚ ਹਨ। ਇਹ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਟਾਰਗੇਟ ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਪੀੜਤ ਤੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗਰੁੱਪ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਰਕਾਰੀ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਲੈ ਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ...ਹੁਣ ਐਂਬੂਲੈਂਸ ਡਰਾਈਵਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ ਪੀੜਤ ਨੂੰ ਕਿਸ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਜਾਇਆ ਜਾਣਾ ਹੈ...ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਠਾਨ ਸਮੁਦਾਏ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਲੋਕ, ਜ਼ਿਲਾ ਪੋਸਟ ਗਰੇਜੂਏਟ ਮੈਡੀਕਲ ਸੈਂਟਰ ਤੇ ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ੀ ਸਮੁਦਾਏ ਦੇ ਲੋਕ, ਅੱਬਾਸੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹਸਪਤਾਲ ਜਾਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਮੈਡੀਕਲ ਐਸੋਸਿਏਸ਼ਨ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਡਾ. ਹਬੀਬੁਰ ਰਹਿਮਾਨ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪਿਛਲੇ 10-15 ਸਾਲ ਤੋਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।...
...13 ਮਾਰਚ 2001, ਦ ਡੇਲੀ ਨਿਊਜ, ਕਰਾਚੀ; ਰਾਬਿਯਾ ਸਿਟੀ ਅਪਾਰਟਮੈਂਟ ਬਿਲਡਿੰਗ, ਜਿਹੜੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਅਵਾਮੀ ਲੀਗ (ਪਠਾਨਾਂ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਕ ਦਲ) ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਨੇਤਾ ਲਿਯਾਕਤ ਬੰਗਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿਚ ਹੈ ਤੇ ਮੁਦੱਸਿਰ ਚੀਫ (ਮੋਹਾਜਿਰ ਅਪਰਾਧੀ ਨੇਤਾ) ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਪਹਿਲਵਾਨ ਗੋਥ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਕਰਾਸ ਫਾਈਰਿੰਗ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਜਦਕਿ ਉੱਥੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਪੁਲਿਸ ਤੇ ਰੇਂਜਰ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕੇ ਸਨ।
...28 ਮਾਰਚ, 2011 ਡਾਨ, ਕਰਾਚੀ, ਗ੍ਰਹਿਮੰਤਰੀ ਰਹਿਮਾਨ ਮਲਿਕ ਨੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਪਿਛਲੇ 18 ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ 43 ਲੋਕ ਟਾਰਗੇਟ ਕਿਲਿੰਗ ਵਿਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ।
...ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਮਾਨਵ ਅਧਿਕਾਰ ਆਯੋਗ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਿਪੋਰਟ (2010) ਵਿਚ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ 2010 ਵਿਚ 12000 ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਰਿਪੋਰਟ ਵਿਚ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਕਰਾਚੀ ਦੀ ਟਾਰਗੇਟ ਕਿਲਿੰਗ ਵਿਚ 538 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਤੇ 67 ਆਤਮਘਾਤੀ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿਚ 1159 ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਗਈਆਂ ਆਦਿ ਆਦਿ...।
ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਇਕ ਬੜਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਾਂ ਹੈ, ਡਾ. ਆਸਿਫ ਫੱਰੁਖੀ। ਡਾ. ਆਸਿਫ ਪੇਸ਼ੇ ਦੇ ਡਾਕਟਰ ਤੇ ਦਿਲ ਦੇ ਲੇਖਕ ਨੇ। ਉਹ ਕਰਾਚੀ ਤੋਂ ਉਰਦੂ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪਰਚਾ 'ਹਮਜਾਦ' ਕੱਢਦੇ ਨੇ। 'ਡਾਨ' ਅਖ਼ਬਾਰ ਲਈ ਵੀ ਲਿਖਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਬੜੇ ਅੱਛੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਨੇ। ਕਈ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਏ ਨੇ। ਡਾ. ਆਸਿਫ ਅਨੁਵਾਦ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵੀ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਉਰਦੂ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਨੁਵਾਦ ਬੜੇ ਸਲਾਹੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਕਰਾਚੀ ਸ਼ਹਿਰ ਉੱਤੇ ਲਿਖੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ 'ਪੇਂਗੁਇਨ' ਨੇ ਛਾਪੀ ਹੈ।
ਆਸਿਫ ਸਾਹਬ ਹੋਟਲ ਮਿਲਣ ਆਏ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਪੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਉਹਨਾਂ ਸਾਫ਼ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਿਸ ਦਿਨ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਚਾਰ-ਪੰਜ ਜਣੇ ਕਤਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਮੰਨਦੇ ਨੇ, ਆਮ ਜਿਹਾ ਦਿਨ ਬੀਤ ਗਿਆ। ਜਦ ਤਾਦਾਦ ਵੀਹ-ਪੱਚੀ ਤਕ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੰਗਾ ਵਗ਼ੈਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।
ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਕ ਡਾ. ਆਸਿਫ ਤੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਮੰਦਰਾਂ ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
ਡਾ. ਆਸਿਫ ਸੱਚਮੁੱਚ ਬੜੇ ਜਾਣਕਾਰ ਨਿਕਲੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜੋ ਦੱਸਿਆ ਉਹ ਸਭ ਮੈਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯਾਦ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ—ਦੰਦ ਕਥਾਵਾਂ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਮਿਥਕ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਰਾਚੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸਥਾਨਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਮ ਤੇ ਸੀਤਾ ਨੇ ਬਨਵਾਸ ਕਰਾਚੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਲਿਆ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਆਰਾਮ ਬਾਗ਼ ਨਾਂ ਦਾ ਇਕ ਬੱਸ ਸਟਾਪ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਸਲੀ ਨਾਂ ਰਾਮ ਬਾਗ਼ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹੀ ਉਹ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਰਾਮ ਤੇ ਸੀਤਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹਿੰਗਜਾਲ ਮਾਤਾ ਦਾ ਮੰਦਰ ਬੜਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਕਲਿਫਟਨ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਇਕ ਸ਼ਿਵ ਮੰਦਰ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਸਤਹ ਦੇ ਹੇਠ ਹੈ। ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੰਧ ਦੇ ਰਾਜੇ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਮੰਦਰ ਦਾ ਪੁਜਾਰੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਦਾ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦੇਂਦਾ ਸੀ। ਸਿੰਧ ਦੇ ਆਖ਼ੀਰਲੇ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜਾ ਦਾਹਿਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰੋਹਤ ਤੇ ਧਰਮ-ਆਚਾਰੀਆ ਉਸ ਨਾਲ ਨਾਰਾਜ਼ ਸਨ। ਦਾਹਿਰ, ਅਰਬ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼ਿਵ ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਪੂਜਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਮੰਦਰ ਦੇ ਪ੍ਰੋਹਤ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਭੈਣ ਨਾਲ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰਨ ਕਰਕੇ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਉਹ ਬਿਨਾਂ ਪੂਜਾ ਕੀਤੇ ਅਰਬ ਸੈਨਾ ਨਾਲ ਲੜਨ ਚਲਾ ਗਿਆ ਤੇ ਹਾਰ ਗਿਆ।
ਮੈਂ ਡਾ. ਆਸਿਫ ਨੂੰ ਕਰਾਚੀ ਦੀ ਹਿੰਦੂ ਆਬਾਦੀ ਬਾਰੇ ਕਈ ਸਵਾਲ ਕੀਤੇ ਤੇ ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰ ਦੇਖਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਜਾਹਰ ਕੀਤੀ। ਡਾ. ਆਸਿਫ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਇਕ ਹਿੰਦੂ ਨੌਜਵਾਨ ਕਰੀਮ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਭੇਜਣਗੇ, ਜਿਹੜਾ ਮੈਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰ ਦਿਖਾਏਗਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਉਸਨੂੰ ਫੋਨ ਕੀਤਾ ਤੇ ਦਿਨ, ਟਾਈਮ ਵਗ਼ੈਰਾ ਤੈਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਕਰੀਮ ਦਾ ਫੋਨ ਨੰਬਰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ।
ਕਰਾਚੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਈਸਾਈਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਨਾਂ (ਫਸਟ ਨੇਮ) ਅਜਿਹੇ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਨੇ ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਧਰਮ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ। ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਡਰਾਈਵਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਇਕ ਡਰਾਈਵਰ ਦੇ ਨਾਂ ਦੀ ਵੀ ਇਹੋ ਸਥਿਤੀ ਦੇਖੀ ਸੀ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਆਸਿਫ ਜਰਦਾਰੀ ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਦੇ ਇਕੱਲੇ ਸਵਰਗੀ ਈਸਾਈ ਮੰਤਰੀ ਸ਼ਹਬਾਜ਼ ਭੱਟੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਨਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਇਹ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਈਸਾਈ ਹੋਣਗੇ।
ਡਾ. ਆਸਿਫ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੀ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿਚ ਹਿਲਟਨ ਹੋਟਲ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ। ਮੈਂ ਚਾਹਾਂ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਚੱਲ ਸਕਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ।
ਕਰਾਚੀ ਦਾ 'ਹਿਲਟਨ ਹੋਟਲ' ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿਚ ਘੱਟੋਘੱਟ ਤੀਹ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਹੁਣ ਉਸਦੀ ਉਹ ਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਦਿੱਲੀ ਤੇ ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਸੱਤ ਸਿਤਾਰਾ ਹੋਟਲਾਂ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਕੋਈ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਫੇਰ ਵੀ ਹਿਲਟਨ ਵਿਚ ਕਰਾਚੀ ਦਾ ਉੱਚ ਵਰਗ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਿਚ ਦੇਖਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਵੀ ਮੈਂ ਨੋਟਿਸ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਆਧੁਨਿਕ ਕੱਪੜੇ ਪਾਈ ਕੁੜੀਆਂ ਜਾਂ ਔਰਤਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਆਮ ਜਗਾਹਾਂ ਜਿਵੇਂ ਔਸਤ ਦਰਜੇ ਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ, ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ, ਰੇਸਤਰਾਂ ਵਗ਼ੈਰਾ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਈ ਦੇਂਦੀਆਂ।
ਕਾਨਫਰੰਸ ਜਾਰੀ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਬਾਹਰ ਹੀ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ। ਗੱਲਬਾਤ ਦੌਰਾਨ ਡਾ. ਆਸਿਫ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਹੁਣ ਤਕ ਬਿਆਲੀ ਸ਼ੀਆ ਡਾਕਟਰਾਂ ਕੀ ਹੱਤਿਆ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।
“ਕਿਉਂ?”
“ਸ਼ੀਆ ਸੁੰਨੀ ਕਾਨਫਲਿਕਟ।” ਉਹ ਬੋਲੇ।
“ਸਿਰਫ਼ ਡਾਕਟਰ ਹੀ ਕਿਉਂ?”
“ਸੋਸਾਇਟੀ ਦੇ ਯੋਗ ਲੋਕ...ਕਾਬਿਲ ਲੋਕ...ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲ ਲੋਕ।” ਉਹ ਬੋਲੇ।
“ਸ਼ੀਆਵਾਂ ਨੇ ਸੁੰਨੀਆਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ ਹੋਣਗੇ?”
“ਨਹੀਂ...ਸ਼ੀਆਵਾਂ ਵਿਚ ਏਨੀ ਤਾਕਤ ਨਹੀਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬੜੀ ਘੱਟ ਏ ਤੇ ਫੇਰ ਉਸਦਾ 'ਰੀਐਕਸ਼ਨ' ਬੜਾ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ...ਇਸ ਲਈ ਟਾਰਗੇਟੇਡ ਹਮਲਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ, ਪਰ ਸੁਸਾਈਡ ਬਾਂਬਿੰਗ ਹੋ ਸਕਦੀ ਏ।” ਉਹਨਾਂ ਦੱਸਿਆ।
“ਅੱਛਾ ਇਹ ਜਿਹੜੇ ਮਸਜਿਦਾਂ ਵਿਚ ਬੰਬ ਵਿਸਫੋਟ ਹੁੰਦੇ ਨੇ...” ਮੈਂ ਕਿਹਾ।
“ਹਾਂ।” ਉਹ ਬੋਲੇ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਜਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ੀਆ-ਸੁੰਨੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਬਾਰੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕੱਟੜਵਾਦੀ ਸੁੰਨੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਤੇ ਸ਼ੀਆਵਾਂ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੈ। ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਤੇ ਖਿਲਾਫਤ ਦੇ ਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਮੱਤ-ਭੇਦਾਂ ਕਾਰਨ ਸ਼ੀਆ ਤੇ ਸੁੰਨੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਪੁਰਾਣਾ ਅੰਤਰ ਵਿਰੋਧ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਅਤਿ ਉਗਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਦੀ ਸ਼ਾਂਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਸੁੰਨੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸ਼ੀਆਵਾਂ ਉੱਤੇ ਇਸਲਾਮ ਨੂੰ ਅਸ਼ੁੱਧ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਾਉਂਦੇ ਨੇ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਇਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਮੱਸਿਆ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਦੱਖਣ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਝੰਗ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿਚ ਸ਼ੀਆ-ਸੁੰਨੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ 1985 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1989 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ 300 ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਗਈਆਂ ਨੇ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਦੋਵੇਂ ਫਿਰਕੇ ਅਲਗ-ਅਲਗ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਆਨ ਲਾਈਨ ਇਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ ਆਫ ਮਾਸ ਵਾਯਲੈਂਸ ਅਨੁਸਾਰ 1989 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 2003 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ 1468 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ ਤੇ 3,370 ਲੋਕ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਏ ਸਨ। ਨੌਂਵੇਂ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੱਧ ਤਕ ਇਹ ਹਿੰਸਾ ਸਿਰਫ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਇਹ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹੋਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਫੈਲ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ 1994-95 ਵਿਚ 103 ਸ਼ੀਆ ਤੇ 28 ਸੁੰਨੀ ਇਸ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਭੇਂਟ ਚੜ੍ਹ ਚੁੱਕੇ ਨੇ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਇਹ ਹਿੰਸਾ ਜਾਰੀ ਹੈ। 2003 ਵਿਚ ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਕਵੇਟਾ ਦੀ ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ ਤੇ ਇਮਾਮ-ਬਾਰਗਾਹ ਵਿਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇਕ ਆਤਮਘਾਤੀ ਹਮਲੇ ਵਿਚ 53 ਸ਼ੀਆ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਦੂਜਾ ਵੱਡਾ ਹਮਲਾ 1 ਅਕਤੂਬਰ, 2004 ਵਿਚ ਸਿਆਲਕੋਟ ਦੀ ਸ਼ੀਆ ਮਸਜਿਦ 'ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ 75 ਲੋਕ ਜਾਨੋਂ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਹਮਲੇ ਜਾਰੀ ਨੇ।
ਸ਼ੀਆ-ਸੁੰਨੀ ਕੌਮ ਵਿਚਕਾਰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਕਾਰਨਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਜਨਰਲ ਜਿਯਾਉਲ ਹੱਕ ਦੁਆਰਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਇਸਲਾਮੀਕਰਨ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਇਸਲਾਮੀਕਰਨ ਦਰਅਸਲ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਸੁੰਨੀ ਮੁਸਲਿਮ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਗੁੰਝੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਸ਼ੀਆ ਸਮਾਜ ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਦੂਜਾ ਕਾਰਨ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਤੇ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਤਰ 'ਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਈਰਾਨ ਦੀ ਇਸਲਾਮੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ (1979), ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ 'ਤੇ ਸੋਵੀਅਤ ਹਮਲਾ (1979-88), ਈਰਾਨ-ਇਰਾਕ ਯੁੱਧ (1980-88) ਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ 'ਜਿਹਾਦ' ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਸੁੰਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਊਦੀ ਅਰਬ, ਇਕ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਰਾਕ ਦੀ ਆਰਥਕ ਸਹਾਇਤਾ ਤੇ ਸ਼ੀਆ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਈਰਾਨ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਚੋਖੀ ਹਵਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।
ਡਾ. ਜਮਾਲ ਨਕਵੀ ਨੇ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕੋਨੇ ਦਿਖਾ ਦੇਣਗੇ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਪਸੰਦ ਆਇਆ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਦੂਰ ਤਕ ਚਲੇ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਬੰਦਰਗਾਹ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦੂਰੋਂ ਕਲਿਫਟਨ ਵਾਲਾ ਮੰਦਰ ਦਿਖਾਇਆ, ਜਿੱਥੇ ਮੈਂ ਹਿੰਦੂ ਨੌਜਵਾਨ ਨਾਲ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਵਾਪਸ ਪੁਰਾਣੀ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਆ ਗਏ। ਇਹ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਕਰਾਚੀ ਹੈ ਤੇ ਕੁਝ ਜਗਾਹਾਂ ਪੱਖੋਂ ਸ਼ਾਇਦ ਮੁੰਬਈ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਪੁਰਾਣੀ ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਇਲਾਕੇ, ਜਿੱਥੇ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਲੋਕ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਵਰਗੇ ਮਕਾਨ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੇ। ਹੇਠਾਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਤੇ ਉੱਤੇ ਚਾਰ-ਪੰਜ ਮੰਜ਼ਿਲਾ ਇਮਾਰਤ। ਮੈਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਲੈਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ ਤਾਂ ਉਹੀ ਹੋਇਆ ਜੋ ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ ਦੇਖ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਲੋਹੇ ਦੀ ਰੇਲਿੰਗ ਦੇ ਵਿਚ 'ਓਮ' ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਡਾ. ਜਮਾਲ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਏਰੀਆ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿੰਦੂ ਸਿੰਧੀ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਉਦਯੋਗ-ਵਪਾਰ ਹਿੰਦੂ ਸਿੰਧੀ ਵਪਾਰੀਆਂ ਜਾਂ ਕੁਝ ਬੋਹਰਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਸਨ।
ਐਤਵਾਰ ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ। ਬਾਜ਼ਾਰ ਬੰਦ ਸਨ। ਪਰ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦਿਲਚਸਪ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਕਰਾਚੀ ਦਾ ਪੂਰਾ ਇਤਿਹਾਸ ਲੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਟੈਕਸੀ ਵਿਚ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦੇ ਰਹੇ, ਰੁਕਦੇ ਰਹੇ। ਕੁਝ ਚਿਰ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜਮਾਲ ਕੁਝ ਥੱਕ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਜਾਂ ਸੋਚਦੇ ਨੇ, ਸੈਂਕੜੇ ਵਾਰੀ ਦੇਖੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਤੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਨੂੰ ਫਰਬਰੀ ਦੀ ਧੁੱਪ ਵਿਚ ਦੇਖਣ ਦੀ ਕੀ ਤੁਕ ਹੈ। ਕੁਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਤੁਸੀਂ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਬੈਠੋ ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਘੁੰਮਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ।” ਜਮਾਲ ਘਬਰਾ ਗਏ ਕਿਉਂਕਿ ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਉਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਇਕੱਲਾ।
“ਨਹੀਂ...ਨਹੀਂ ਇੰਜ ਕੀ ਐ...ਗੱਡੀ 'ਚ ਚਲਦੇ ਆਂ...ਜਿੱਥੇ ਕਹੋਗੇ ਗੱਡੀ ਰੋਕ ਦਿੱਤੀ ਜਾਏਗੀ। ਦੇਖ ਲੈਣਾ।”
“ਨਹੀਂ ਯਾਰ ਗੱਲ ਬਣੇਗੀ ਨਹੀਂ।”
“ਓਅ...ਇਸ ਵਿਚ ਕੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਏਂ?”
“ਯਾਰ...ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਥਕਾਉਣ 'ਚ ਮਜ਼ਾ ਆਉਂਦਾ ਏ।”
ਜਮਾਲ ਨਕਵੀ ਹੱਸਣ ਲੱਗੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਫਿਕਰ ਦਾ ਕਾਰਨ ਸੀ, ਮੇਰਾ ਪੁਆਇੰਟ ਵੀ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਸਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਰੋਜ਼ ਰੋਜ਼ ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦਾ ਸਾਂ, ਨਾ ਘੁੰਮ ਸਕਦਾ ਸਾਂ। ਅੱਜ ਮੌਕਾ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਘੁੰਮਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ...ਆਪਣੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਘੁੰਮਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ ਸੋ...।
“ਠੀਕ ਏ...ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਮੋਬਾਇਲ ਤਾਂ ਹੈ ਨਾ?” ਜਮਾਲ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਹਾਂ ਹੈ?”
“ਤੇ ਪਾਸਪੋਰਟ?”
“ਪਾਸਪੋਰਟ ਦੀ ਕਾਪੀ ਹੈ...ਤੇ ਵੀਜ਼ਾ ਵੀ...।”
“ਠੀਕ ਐ...ਪੈਸੇ ਤਾਂ ਬਹੁਤੇ ਨਹੀਂ?”
“ਪੈਸੇ ਪੰਜ-ਸਤ ਹਜ਼ਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਰੁਪਏ।”
“ਅੱਛਾ...ਠੀਕ ਐ...ਤੁਸੀਂ ਘੁੰਮੋ...ਜ਼ਰਾ ਵੀ ਕੋਈ ਪ੍ਰਾਬਲਮ ਹੋਏ ਤਾਂ ਦੱਸਣਾ, ਠੀਕ ਏ।”
“ਹਾਂ...ਠੀਕ ਏ।”
ਮੈਂ ਜਮਾਲ ਨਕਵੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਅਤੀਤ ਵਿਚ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਸਾਹਮਣੇ ਕੋਈ ਸੌ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਇਮਾਰਤ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਨੇੜੇ ਜਾ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਚੈਂਬਰ ਆਫ ਕਾਮਰਸ ਐਂਡ ਇੰਡਸਟਰੀ ਕਰਾਚੀ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਇਮਾਰਤ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਹੋਰ ਨੇੜੇ ਗਿਆ ਤਾਂ ਗੇਟ ਦੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, “ਇਸ ਇਮਾਰਤ ਦੀ ਨੀਂਹ 8 ਜੁਲਾਈ, 1934 ਨੂੰ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਰੱਖੀ।” ਮੈਂ ਇਹ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਤਾਂ 1934 ਤਕ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਤੇ ਮਾਨਤਾ ਏਨੀ ਵਧ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਕਿ ਸਿੰਧੀ ਵਪਾਰੀਆਂ ਨੇ...। ਤੇ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ। ਕੁਝ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਖੰਡਰ ਵਰਗੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀਆ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਦੇ ਬੋਰਡ ਉੱਤੇ ਏਨੀ ਜਰ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ ਕਿ ਜੋ ਕੁਝ ਪੜ੍ਹ ਸਕਿਆ ਉਹ 'ਅਮਨ ਮਿਲਸ ਸਟੋਰ' ਸੀ। ਲੋਹੇ ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਫਾਟਕਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਜਿੰਦਰੇ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਤੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਦੋਂ ਖੁੱਲ੍ਹਣਗੇ! ਪੀ. ਐਡ ਓ. ਪਲਾਜਾ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਇਮਾਰਤ ਵੀ ਬੜੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਲੱਗੀ। ਇਹ ਵੀ ਉਜਾੜ ਪਈ ਸੀ। ਕੰਧਾਂ 'ਤੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਧੂੜ ਜੰਮੀ ਸੀ, ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਅਤੀਤ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਝਲਕ ਰਹੀ ਸੀ।
ਗਰਮੀ, ਧੁੱਪ ਤੇ ਪਸੀਨੇ ਨਾਲ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਮੈਂ ਗਲੀਆਂ 'ਚ, ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਟਕਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਵਾਪਸੀ ਦਾ ਰਸਤਾ ਯਾਦ ਰਹੇ। ਜਿੱਥੇ ਜਮਾਲ ਨੇ ਗੱਡੀ ਖੜ੍ਹਾਈ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਸਕਾਂ। ਕੈਮਰੇ ਦੇ ਜੂਮ ਲੈਂਸ ਨੂੰ ਤਕਲੀਫ਼ ਦੇਂਦੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਚੰਗਾ ਫਲ ਮਿਲਿਆ। ਇਕ ਪੁਰਾਣੀ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਗੇਟ ਉੱਤੇ ਲੱਗੀ ਨਾਂ-ਫੱਟੀ ਉੱਤੇ ਮੈਂ ਹਿੰਦੀ ਲਿਖੀ ਵੇਖੀ। ਇਹ ਅਦਭੁਤ ਸੀ ਕਿ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ, ਉਹ ਵੀ ਘੱਟੋਘੱਟ ਅੱਸੀ ਜਾਂ ਸੌ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਇਮਾਰਤ ਉੱਤੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਉਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ 'ਸ਼ਿਕਾਰਪੁਰੀ ਕਾਲਾਥ ਮਾਰਕੀਟ' ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦੇ ਹੇਠ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ 'ਸ਼ਿਕਰਪੁਰੀ ਕੱਪੜੇ ਦੀ ਮਾਰਕੀਟ' ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਹੇਠਾਂ ਤਾਰੀਖ਼ ਵਗ਼ੈਰਾ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹੀ ਗਈ। ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਚਰਚ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ, ਇਹ ਵੀ ਅੰਗਰਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਹੀ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਗੋਥਿਕ ਸਟਾਈਲ ਵਿਚ ਬਣੀ, ਆਪਣੇ ਡਜਾਇਨ ਵਿਚ ਲਗਭਗ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯੂਰਪੀਨ ਲੱਗਣ ਵਾਲੀ ਇਕ ਪੁਰਾਣੀ ਇਮਾਰਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ। ਇੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਗਰੇਨਾਈਟ (?) ਪੱਥਰ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਨੇ। ਗੇਟ ਉਪਰ ਗੋਥਿਕ ਸਟਾਈਲ ਵਿਚ ਪੱਥਰ 'ਤੇ ਉਕੇਰੇ ਗਏ ਕਲਾਤਮਕ ਤ੍ਰਿਕੋਣ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਪੰਗਤੀ ਵਿਚ '1912', ਦੂਜੀ ਪੰਗਤੀ ਵਿਚ 'ਸੇਠ ਰਾਮਚੰਦ' ਤੇ ਤੀਜੀ ਵਿਚ 'ਕੇਸ਼ਵਦਾਸ' ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਬੈਠਿਆ ਤੇ ਅਸੀਂ ਅੱਗੇ ਵਧੇ। ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਦਰਸ਼ਨੀਂ ਆਧੁਨਿਕ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਲਿਸ਼ਲਿਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਲੰਘਦੇ ਅਸੀਂ ਕਾਯਦੇ ਆਜ਼ਮ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿੱਨਾ ਦੇ ਮਜ਼ਾਰ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ। ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੇ ਬਣੇ ਇਸ ਮਕਬਰੇ ਦੀ ਬਣਤਰ ਖਾਸੀ ਅਨੋਖੀ, ਚੰਗੀ ਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਹੈ। ਵੱਡੇ ਪਾਰਕ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਣਿਆ ਇਹ ਮਕਬਰਾ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਛੱਡਦਾ ਹੈ। ਜਿੱਨਾ ਦੀ 'ਆਧੁਨਿਕਤਾ' ਇਸ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਝਲਕਦੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਤੇ ਰਾਜਨੇਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਤਰਕਵਾਦੀ ਹੋਣ ਦੀ ਝਲਕ ਵੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।
ਇੰਜ ਹੀ ਅਸੀਂ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਭੌਂਦੇ, ਭਟਕਦੇ ਰਹੇ। ਦੁਪਹਿਰੇ ਕਰਾਚੀ ਦੀ ਫੂਡ ਸਟਰੀਟ ਵਿਚ ਅਜੀਬ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ, ਪਰ, ਮਜੇਦਾਰ ਕਬਾਬ ਖਾਧੇ।
ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕਲਬ ਵਿਚ 'ਫ਼ੈਜ਼' 'ਤੇ ਕੋਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੋਣਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਕਤਰ ਰਾਹਤ ਸਈਦ ਸਾਹਬ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਰਾਹਤ ਸਾਹਬ ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਗਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਡਾ. ਜਮਾਲ ਨਕਵੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਵ ਕਰਨ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਜਮਾਲ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਨਾਲ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਲੱਭਦੇ, ਪੁੱਛਦੇ ਕਲਬ ਪਹੁੰਚੇ। ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਕਰਾਚੀ ਦਾ ਇਕ ਬੜਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਲਬ ਹੈ। ਅੰਦਰ ਆਏ ਤਾਂ ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਬੋਰਡ ਉੱਤੇ ਜੋ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕਲਬ ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਸ਼ਿੱਪ ਫੀਸ ਪੰਜ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਹੈ।
ਕਲਬ ਦੇ ਸਵਿਮਿੰਗ ਪੂਲ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ 'ਸ਼ਾਮੇ ਫ਼ੈਜ਼' ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੁੱਖ ਮਹਿਮਾਨ ਸਿੰਧ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਦੇ ਸਲਾਹਕਾਰ ਕੁੰਵਰ ਯੂਸੁਫ ਜਮਾਲ ਸਨ। ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਲਾਈਨ ਵਿਚ ਅਸਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਵਿਜ਼ਟਿੰਗ ਕਾਰਡ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਆਪਣਾ ਕਾਰਡ ਦਿੱਤਾ। ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਹੋਈ। ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲੀ ਕਿ ਯੂਸੁਫ ਸਾਹਬ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਿਵਿਲ ਸਰਵਿਸ ਦੇ ਬੜੇ ਸੀਨੀਅਰ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨੇ।
ਕਾਰਜ-ਕਰਮ ਦੇ ਦੋ ਬੜੇ ਰੌਚਕ ਪੱਖ ਸਨ। ਪਹਿਲਾ ਇਹ ਕਿ ਸਥਾਨਕ ਸਕੂਲ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੇ 'ਫ਼ੈਜ਼' ਦੀ ਕਵਿਤਾ 'ਲਾਜ਼ਿਮ ਹੈ ਕਿ ਹਮ ਭੀ ਦੇਖੇਂ' ਦਾ ਨਾਟਕੀ ਰੂਪਾਂਤਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਇਸਲਾਮੀਕਰਨ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਜਨੂਨ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਉਸਦਾ ਅਸਰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰੇਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। 'ਫ਼ੈਜ਼' ਦੀ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਇਸਲਾਮੀਕਰਨ ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਂ ਡਰ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ, ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਜਿਸ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਏਨੀ ਘਿਰਣਾ ਤੇ ਹਿੰਸਾ ਫੈਲਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, 'ਮਨੁੱਖਤਾ' ਦੀਆਂ ਵੰਡੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਨੇ, ਉਸਦਾ ਨਤੀਜਾ ਬੜਾ ਹੀ ਭਿਅੰਕਰ ਹੋਵੇਗਾ।
'ਫ਼ੈਜ਼' ਦੀ ਕਵਿਤਾ 'ਲਾਜ਼ਿਮ ਹੈ ਕਿ ਹਮ ਭੀ...' ਡਿਕਟੇਟਰਸ਼ਿਪ ਤੇ ਨਿਰੰਕੁਸ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਗਈ ਕਵਿਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਵੀ ਇਹ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਦਾ ਪਤਨ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਵੇਗਾ। ਕਵੀ ਤੇ ਜਨਤਾ ਇਸ ਪਤਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਦੇਖਣਗੇ।
ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਨਾਟਕੀ-ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਮੰਚ-ਸੱਜਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਮੰਚ ਦੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਪਰਦੇ ਉੱਤੇ ਮੱਕੇ ਮਦੀਨੇ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਬਣਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਾੜ੍ਹੀ ਬੰਨ੍ਹੀ ਤੇ ਬਿੰਦੀ ਲਾਈ ਦੋ ਕੁੜੀਆਂ ਬੈਠੀਆਂ ਸਨ। ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਮੰਤਕ ਸੀ ਕਿ 'ਜਬ ਅਰਜ਼ੇ ਖ਼ੁਦਾ ਕੇ ਕਾਬੇ ਸੇ ਸਬ ਬੁਤ ਉਠਵਾਏ ਜਾਏਂਗੇ।' ਫ਼ੈਜ਼ ਨੇ ਇਸ ਸਤਰ ਨੂੰ ਜਿੰਨਾ ਲੋਕ ਪੱਖੀ ਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਬਣਾਇਆ ਹੈ, ਉਸਦੇ ਉਲਟ ਨਾਟਕੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸਥੂਲ, ਕਲਾਹੀਣ ਤੇ ਥੋਥਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। 'ਅਨਲਹਕ' ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਨੂੰ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਅਹਮ ਬ੍ਰਹਮਾ ਹੈ, ਅੱਲਾਹੋ ਅਕਬਰ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੰਚ 'ਤੇ ਕੁਝ ਕੁਰਸੀਆਂ ਰੱਖੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਕੋਟ ਪੈਂਟ ਪਾਈ ਅਮਰੀਕਾ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਇਹ ਪੰਗਤੀ ਆਈ ਕਿ 'ਜਬ ਤਖਤ ਗਿਰਾਏ ਜਾਏਂਗੇ ਜਬ ਤਾਜ ਉਛਾਲੇ ਜਾਏਂਗੇ' ਤਾਂ ਕੁਰਸੀਆਂ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ ਅਮਰੀਕਾ ਤੇ ਯੂਰਪ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਨੂੰ, ਅਰਬੀ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੇ ਦਾੜ੍ਹੀ ਵਿਚ ਆਏ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ, ਜਿਹੜੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸਨ, ਕੁਰਸੀਆਂ ਤੋਂ ਡੇਗ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬੈਠ ਗਏ। ਇਹ ਇਕਾਂਗੀ ਏਨੀ ਅਸਹਿ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ਦੇਖੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾ ਰਹੀ। ਨਾਲੇ ਇਹ ਵੀ ਰੜਕ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਦੇਸ਼ ਆਪਣੀ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਕੇਹੇ ਸੰਸਕਾਰ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ?
ਕਾਰਜ ਕਰਮ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਯੂਸੁਫ ਜਮਾਲ ਸਾਹਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਨਾਟ ਰੂਪਾਂਤਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਕੁਝ ਕਠਿਨ ਹੈ।
ਯੂਸੁਫ ਜਮਾਲ ਸਾਹਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿਚ ਫ਼ੈਜ਼ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਇਹ ਮੇਰੇ ਲਈ ਆਨੰਦਦਾਈ ਹੈਰਾਨੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਸੀ। ਮੈਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਵੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਵਰਗੇ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰੇਮੀ ਸਿਵਿਲ ਸਰਵੈਂਟ ਬੜੇ ਘੱਟ ਨੇ।
ਸਵੇਰੇ-ਸਵੇਰੇ ਉਸ ਹਿੰਦੂ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਫੋਨ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਫੱਰੁਖੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ। ਫੋਨ ਦੀ ਘੰਟੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਇਕ ਗੀਤ ਜਾਂ ਗਾਣਾ ਵੱਜਣ ਲੱਗਿਆ ਜਿਸਦਾ ਮੁਖੜਾ ਸੀ, 'ਜਬ ਜੀਵਨ ਰਾਹ ਅੰਧੇਰੀ ਹੋ...।' ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ, ਹਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਹੋਰਨਾਂ ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਜੀਵਨ ਰਾਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹਨੇਰੀ ਹੀ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਅਨੇਕਾਂ ਮੰਗਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਆਪਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਸਰਕਾਰਾਂ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾਉਂਦੇ ਨੇ, ਪਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਕਿਉਂ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ? ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਜਾਂ ਯੂ.ਐਨ. ਵਾਲੇ ਸਭ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸਾਰੀ ਬੈਠੇ ਨੇ।
ਕਰੀਮ ਦੋ ਵਜੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਇਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਜਿਸ ਰੇਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੋਂ ਉਸਨੂੰ ਸਿਰਫ ਦੋ ਘੰਟੇ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਮਿਲੀ ਸੀ। ਉਹ ਆਟੋ ਕਰ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਤਿਆਰ ਬੈਠਾ ਸਾਂ। ਅਸੀਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 'ਕਲਿਫਟਨ' ਦੇ ਸ਼੍ਰੀ ਰਤਨੇਸ਼ਰ ਮਹਾਦੇਵ ਮੰਦਰ ਪਹੁੰਚੇ। ਇਹ ਉਹੀ ਮੰਦਰ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਪਤੀ ਜਨਰਲ ਮੁਸ਼ੱਰਫ ਆਏ ਸਨ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਕੇ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਜਨਰਲ ਮੁਸ਼ੱਰਫ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰਤ ਨੇਤਾ ਨੇ।
ਮੰਦਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਉਪਰ ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤੇ ਫੇਰ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ 'ਸ਼੍ਰੀ ਰਤਨੇਸ਼ਵਰ ਮਹਾਦੇਵ' ਦੇ ਹੇਠਾਂ 'ਮੰਦਿਰ' ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਆਸਪਾਸ ਫੁੱਲ ਵੇਚਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਇਕ ਆਦਮੀ ਨੇ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਕਿਹਾ, “ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਕੌਣ ਓ?”
ਕਰੀਮ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਤੇ ਫੇਰ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਇੰਡੀਆ ਤੋਂ ਆਇਆ ਹਾਂ ਤੇ ਮੰਦਰ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ।
ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਤਕ ਬਹਿਸ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ। ਕਰੀਮ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਅੰਦਰ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਵੱਡੇ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਦੀ 'ਪਰਮਿਸ਼ਨ' ਲੈ ਆਏਗਾ। ਉਹ ਅੰਦਰ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਮੰਦਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਫੋਟੋ ਖਿੱਚਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਮਨ੍ਹਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਫੋਟੋ ਨਹੀਂ ਖਿੱਚ ਸਕਦੇ। ਵਾਹ, ਅਜੀਬ ਜਬਰਦਸਤੀ ਸੀ। ਚਲੋ ਖ਼ੈਰ, ਇਕ ਦੋ ਫੋਟੋਆਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਖਿੱਚ ਹੀ ਲਈਆਂ। ਮੈਂ ਮੰਦਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੀ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸਫੇਦ ਸਲਵਾਰ ਕਮੀਜ਼, ਪਾਈ, ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੰਧੀ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਇਕ ਪੰਤਾਲੀ-ਪੰਜਾਹ ਸਾਲ ਦੇ ਸੱਜਣ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਆਏ। ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਵੀ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਸਲਵਾਰ ਸੂਟ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪਰ ਔਰਤ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਹਿੰਦੂ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਨਾ ਤਾਂ ਬਿੰਦੀ ਸੀ, ਨਾ ਸੰਧੂਰ ਸੀ, ਨਾ ਗਲ਼ੇ ਵਿਚ ਮੰਗਲ ਸੂਤਰ ਹੀ ਸੀ। ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਫੁੱਲ ਲੈ ਕੇ ਦੋਵੇਂ ਮੰਦਰ ਅੰਦਰ ਚਲੇ ਗਏ।
ਕੁਝ ਚਿਰ ਬਾਅਦ ਕਰੀਮ ਮੂੰਹ ਲਟਕਾਈ ਮੰਦਰ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਿਆ। ਮੈਂ ਉਸਦੀ ਬਾਡੀ ਲੈਂਗਵੇਜ ਤੋਂ ਸਮਝ ਗਿਆ ਕਿ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਬਣਿਆ, ਪਰ ਕੀਤਾ ਕੀ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਬੋਲਿਆ, “ਚੱਲੋ ਦੂਜੇ ਮੰਦਰ ਚਲਦੇ ਆਂ।”
“ਦੂਜੇ?”
“ਹਾਂ ਬੰਦ ਰੋਡ 'ਤੇ ਵੱਡਾ ਮੰਦਰ ਏ।”
ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਕਾਵਾਂ-ਰੌਲੀ ਵਿਚ ਆ ਗਏ। ਧੂੜ-ਧੂੰਆਂ। ਸੜਕ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਸਨ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਇਕ ਚੌੜਾ ਰਸਤਾ ਮੰਦਰ ਤਕ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਗੇਟ ਦੇ ਸਾਹਵੇਂ ਕੁਝ ਲੋਕ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ, ਪਰ ਕਰੀਮ ਨੇ ਆਟੋ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, ਉਹ ਅੰਦਰ ਲੈ ਚੱਲੇ, ਗੇਟ 'ਤੇ ਨਾ ਰੁਕੇ।
ਦਿਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਵੱਜੇ ਸਨ। ਮੰਦਰ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿਚ, ਜੋ ਕਾਫੀ ਵੱਡਾ ਹੈ, ਲੋਕ ਘੱਟ ਸਨ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਕਿਤੇ ਪਛਾਣ-ਪੱਤਰ ਨਾ ਮੰਗ ਲਿਆ ਜਾਵੇ। ਫੋਟੋ ਲੈਣ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਨਾ ਦੱਸ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਡਰਦਾ-ਡਰਦਾ ਕਰੀਮ ਦੇ ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਉਪਰ ਮੰਦਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤਕ ਆ ਗਿਆ। ਗਰਭਗ੍ਰਹਿ ਬੰਦ ਸੀ। ਕਰੀਮ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ 2004 ਵਿਚ ਮੰਦਰ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇ 150 ਸਾਲ ਪੂਰੇ ਹੋਏ ਨੇ।
ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਇਹ ਇਕੱਲਾ ਸਵਾਮੀ ਨਾਰਾਇਣ ਮੰਦਰ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਸਵਾਮੀ ਨਾਰਾਇਣ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦਾ ਹੈ। ਮੰਦਰ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਤਿਓਹਾਰ ਮਨਾਏ ਜਾਂਦੇ ਨੇ।
ਮੰਦਰ ਤੋਂ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਵੱਡੇ ਜਾਲ ਹੇਠ ਕੁਝ ਮੋਰ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੇ। ਕੁਝ ਹੋਰ ਚਿੜੀਆਂ ਵੀ ਸਨ। ਕਰੀਮ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇੱਥੇ ਗਊਸ਼ਾਲਾ ਵੀ ਹੈ। ਯਾਤਰੀਆਂ ਲਈ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਦਾ ਵੀ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਹੈ। ਮੈਂ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਮੰਦਰ ਦੇ ਫੋਟੋ ਲੈਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਸਵਾਮੀ ਨਾਰਾਇਣ ਮੰਦਰ ਦੀ ਚਰਚਾ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿਚ ਵੀ ਹੈ। ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਭਗਤ ਵੀ ਇੱਥੇ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਪ੍ਰਭੂ ਸਵਾਮੀ ਨਾਰਾਇਣ ਦੀ 'ਓਰੀਜਨਲ' ਮੂਰਤੀ ਇੱਥੇ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ 1947 ਵਿਚ ਇੰਡੀਆ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ...ਇੱਥੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਸਮੂਹਕ ਵਿਆਹ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਨੇ...
ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਰੀਮ ਨਾਲ ਦੋ ਚਾਰ ਹੋਰ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਹੋਣ ਤਾਕਿ ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਹੋਰ ਮੌਕਾ ਵੀ ਮਿਲੇ। ਪਰ ਮੇਰੇ ਚਾਹੁਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ।
ਅਮਾਦਉੱਦੀਨ ਸਈਦ ਨੇ 1968 ਵਿਚ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਮੁਸਲਿਮ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਤੋਂ ਇੰਜਨੀਅਰਿੰਗ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਦੇ ਕਲਾਸ ਫੈਲੋ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਹੈਦਰਾਬਾਦ (ਭਾਰਤ) ਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਉਰਦੂ ਵਿਚ ਅਛੋਪਲੇ ਹੀ, ਬੜੇ ਪਿਆਰੇ ਢੰਗ ਨਾਲ, ਹੈਦਰਾਬਾਦੀ ਲਹਿਜਾ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ , ਮਾਤ੍ਰਭਾਸ਼ਾ ਕਦੀ ਪਿੱਛਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦੀ।
ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਇਹ ਬਣਿਆ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਯਾਨੀ ਤਿੰਨੇ ਪੁਰਾਣੇ ਦੋਸਤ, ਇਕ ਦਿਨ ਇਕੱਠੇ ਬਿਤਾਵਾਂਗੇ ਤੇ ਅਮਾਦ ਸਾਡੇ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਹੋਣਗੇ। ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਗੱਡੀ, ਡਰਾਈਵਰ ਤੇ ਅਮਾਦ ਸਾਡੇ, ਮਤਲਬ ਕਿ ਮੇਰੇ ਤੇ ਡਾ. ਜਮਾਲ ਨਕਵੀ ਦੇ, 'ਡਿਸਪੋਜ਼ਲ' 'ਤੇ ਸਨ।
“ਤੁਸੀਂ ਕੀ-ਕੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ? ਜਾਂ ਕੀ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਓ? ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬਣਾਇਆ ਈ ਹੋਇਆ ਏ, ਪਰ...।”
“ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਘੁਮਾਓ...।” ਮੈਂ ਕਿਹਾ।
“ਠੀਕ ਐ ਤੋ ਜ਼ਿਮਖ਼ਾਨਾ ਕਲਬ ਚਲਦੇ ਆਂ, ਉਹ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਦੇਖਣਾ...ਤਾਰੀਖ਼ੀ (ਇਤਿਹਾਸਕ) ਜਗ੍ਹਾ ਏ।”
ਕਰਾਚੀ ਦਾ ਜ਼ਿਮਖ਼ਾਨਾ ਕਲਬ 'ਕਾਲੋਨਿਯਲ' ਸ਼ਾਨ-ਸ਼ੌਕਤ, ਵਿਸ਼ਾਲ, ਲੰਮਾ-ਚੋੜਾ ਵਰਾਂਡਾ...ਸਾਹਮਣੇ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ ਹਰਾ ਭਰਿਆ ਲਾਨ ਜਿਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਾਮ ਤੇ ਨਾਰੀਅਲ ਦੇ ਸੰਘਣੇ ਰੁੱਖ...ਵਰਾਂਡੇ ਵਿਚ ਸੋਫੇ ਪਏ ਸਨ...ਫ਼ਰਸ਼ ਚਾਂਦੀ ਵਾਂਗ ਲਿਸ਼ਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿਸੇ ਨੁੱਕਰੋਂ ਚੁਰਟ ਪੀਂਦਾ ਹੋਇਆ ਕੋਈ ਗੋਰਾ ਸਾਹਬ ਬਹਾਦਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਯਕਦਮ ਸਾਹਵੇਂ ਆ ਜਾਵੇਗਾ...।
“ਚਲੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਲਬ ਦਿਖਾਲ ਦਿਆਂ...ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਦੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ।”
“ਹਾਂ, ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਹੋ ਆਓ, ਮੈਂ ਬੈਠਾ ਆਂ।” ਅਸੀਂ ਜਮਾਲ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਕਲਬ ਘੁੰਮਣ ਨਿਕਲ ਪਏ।
“ਇੱਥੇ ਸਭ ਕੁਝ ਹੈ...।”
“ਬਾਰ ਵੀ ਹੈ?”
ਉਹ ਹੱਸਣ ਲੱਗੇ...“ਨਹੀਂ, ਬਾਰ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਏ।”
“ਯਾਰ ਉਹ ਕਲਬ ਹੀ ਕੀ ਜਿੱਥੇ ਬਾਰ ਨਾ ਹੋਵੇ।”
“ਹਾਂ ਇਹ ਤਾਂ ਹੈ...ਪਹਿਲਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ...ਜ਼ਿਯਾਉਲ ਹੱਕ ਨੇ ਸਭ ਬੰਦ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ...ਇਸਲਾਮਾਇਜ਼ੇਸ਼ਨ।”
ਅਸੀਂ ਬਿਲਯਰਡ ਰੂਮ ਦੇਖਿਆ, ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਦੇਖੀ, ਸਵਿਮਿੰਗ ਪੂਲ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ-ਕੀ ਦੇਖ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ।
ਅਮਾਦ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ 1968 ਪਿੱਛੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਵਿਚਕਾਰ ਕੀ-ਕੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਾਡਾ ਪੂਰਾ ਕੈਰੀਅਰ ਸੀ। ਸਾਡਾ ਕੰਮ ਸੀ...ਸਾਡਾ ਪ੍ਰੇਮ ਸੀ...ਸਾਡੀਆਂ ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਸਨ...ਸਾਡੇ ਬੱਚੇ...ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਦੀਆਂ...ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਬੱਚੇ...ਪੂਰੇ ਤਰਤਾਲੀ ਸਾਲ ਬਾਅਦ...ਅਸੀਂ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਬਦਨਸੀਬ ਜੀਵ ਤੇ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਦੇਸ਼। ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇਸ਼। ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਤਿੰਨ ਯੁੱਧ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼...ਇਕ ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਸ਼ੱਕ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼...ਕੀ ਸਾਡੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਇਹੀ ਸੁਪਨਾ ਦੇਖਿਆ ਸੀ? ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਸੀ ਜਾਂ ਕੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਦੋ ਗੱਲਾਂ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀਆਂ ਨੇ। ਵੰਡ ਪਿੱਛੋਂ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ ਵਿਚ ਵਿਰੋਧੀ ਦਲ ਦੇ ਲੋਕ ਸਰਕਾਰ 'ਤੇ ਇਹ ਦਬਾਅ ਪਾਉਂਦੇ ਸਨ ਕਿ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿੱਨਾ ਦੀ ਕੋਠੀ ਨੂੰ ਕਸਟੋਡਿਯਨ ਵਿਚ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਨਹਿਰੂ ਬੜੇ ਡੂੰਘੇ ਆਦਮੀ ਸਨ—ਪੁਰਾਣੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਤੇ ਜਿੱਨਾ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਨੂੰ ਸਾਹਵੇਂ ਰੱਖ ਕੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜਿੱਨਾ ਦਾ ਬੰਗਲਾ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਖੋਹ ਲਿਆ ਜਾਵੇ। ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਜਾਣੇ-ਮਾਣੇ ਲੇਖਕ ਵੀਰੇਂਦਰ ਕੁਮਾਰ ਬਰਨਵਾਲ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ 'ਜਿੱਨਾ : ਏਕ ਪੁਨਰਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ' ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਪੂਰਾ ਵੇਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ—“ਨਹਿਰੂ ਨਾਲ ਹੋਈ ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਜਦੋ ਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ (ਭਾਤਰੀ ਉੱਚ ਆਯੋਗ ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਨੇ ਜਿੱਨਾ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਹ ਯਕਦਮ ਹੈਰਾਨ ਤੇ ਚੁੱਪ-ਗੱੜੁਪ ਜਿਹੇ ਹੋ ਗਏ। ਫੇਰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਸੰਭਲਦੇ ਹੋਏ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲਗਭਗ ਕਾਤਰ ਸੁਰ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਸੀ, 'ਸ਼੍ਰੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਜਵਾਹਰਲਾਲ ਨੂੰ ਕਹੋ ਕਿ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਨਾ ਤੋੜਣ, ਸ਼ਾਇਦ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਕਿ ਮੈਂ ਬੰਬਈ ਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਅਜੇ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਮੰਸ਼ਾ ਬੰਬਈ ਜਾ ਕੇ ਉਸ ਬੰਗਲੇ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦੀ ਹੈ'।” ਜਿੱਨਾ ਵਾਂਗ ਹੀ ਵੰਡ ਪਿੱਛੋਂ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦੀ ਗੱਲ ਆਖੀ ਸੀ। ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਵੰਡ ਦੀ ਕੀ ਤਸਵੀਰ ਸੀ ਤੇ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਉਸਨੂੰ ਕੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦੇ ਅਸੀਂ ਅਮਾਦ ਦੇ ਦੂਜੇ ਅੱਡੇ...ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਬਣੇ ਇਕ ਬੜੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕਲਬ, ਰਿਜਾਟ ਕੰਪਲੈਕਸ ਪਹੁੰਚੇ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦਿਖਾ ਕੇ ਅਮਾਦ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਇਹ ਆਰਮੀ ਦੀ ਏ।”
“ਕੀ ਮਤਲਬ?”
“ਆਰਮੀ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਖ਼ਰੀਦ ਲਈ ਏ।”
“ਕਿਉਂ?”
“ਕੁਝ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਆਏਗੀ...ਬਾਕੀ ਵੇਚ ਦੇਣਗੇ।” ਉਹ ਬੋਲੇ।
“ਕੌਣ ਵੇਚ ਦਏਗਾ?”
“ਅਰਮੀ...ਮਤਲਬ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਮਿਲਟਰੀ। ਇੱਥੇ ਮਿਲਟਰੀ ਨੇ ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਟਰਸਟ ਬਣਾਏ ਹੋਏ ਨੇ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਟਰੀ ਬਿਜਨੇਸ ਕਰਦੀ ਏ ਤੇ ਉਸਦਾ 'ਪ੍ਰਾਫਿਟ' ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਜਰਨਲਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਛੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਤਕ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਏ।”
ਸਾਡੀ ਗੱਡੀ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿਚ ਵੜੀ ਤਾਂ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਵਾਹ ਕਿਆ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਸਮੁੰਦਰ ਠਾਠਾਂ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਹਰੀ ਘਾਹ ਦੇ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਲਾਨ ਤੇ ਅੱਗੇ ਧੋਤੇ ਹੋਏ ਪਾਮ ਤੇ ਨਾਰੀਅਲ ਦੇ ਝੁੰਡ। ਵਿਚਕਾਰ 'ਕੇਕ ਪੀਸ' ਕਿਸਮ ਦੀ ਅਤਿ ਆਧੁਨਿਕ ਇਮਾਰਤ ਸੀ। ਡਰਾਈਵ-ਵੇ ਦੇ ਨਾਲ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਾਰ ਕਾਟੇਜ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ।
ਅਸੀਂ ਇਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਰੇਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਆਏ, ਪਰ ਜਮਾਲ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਚੰਗਾ ਇਕ ਹੋਰ ਰੇਸਤਰਾਂ ਵੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਾਨੂੰ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਦੂਜੇ ਵੱਧ ਵੱਡੇ ਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਰੇਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਆ ਗਏ, ਜਿੱਥੋਂ ਦੂਰ ਤਕ ਫੈਲਿਆ ਸਮੁੰਦਰ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਆਰਮੀ ਤੇ ਡਿਫੈਂਸ ਫੋਰਸਜ਼ ਹਰ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਮਜ਼ੇ ਕਰਦੀਆਂ ਨੇ। ਇੰਡੀਆ ਵਿਚ ਆਰਮੀ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਠਾਠ ਨੇ, ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ। ਤੇ ਹੁਣ ਤਾਂ ਡਿਫੈਂਸ ਫੋਰਸਜ਼ ਦਾ ਰੁਤਬਾ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧ ਗਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਘੱਟੋਘੱਟ ਪੰਜ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਐਕਸ ਲੈਫ਼ਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਜਾਂ ਆਈ.ਪੀ.ਐਸ. ਸਰਵਿਸ ਦੇ ਉੱਚੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਜਿਵੇਂ ਰਿਟਾਇਰਡ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਬਾਰਡਰ ਸੈਕਿਊਰਟੀ ਫੋਰਸ, ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਆਈ.ਬੀ. ਵਗ਼ੈਰਾ ਨੇ। ਮਤਲਬ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਵਿਚ ਅੱਜ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ ਤੇ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਹਕੂਮਤ ਵਿਚ ਜਿਹੜਾ ਹਿੱਸਾ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਦਾ। ਪਹਿਲਾਂ ਹਕੂਮਤ ਵਿਚ ਸਿਵਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਨੂੰ ਵੀ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਪਿਛਲੇ ਕਈ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਇਹ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ-ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੈਨਾ, ਪੁਲਿਸ, ਆਈ.ਏ.ਐਸ. ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਸਿਵਲ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਨਹੀਂ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੇ ਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਭਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਮਾਮਲੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੇ ਨੇ, ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਏ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੈਨਾ ਦੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਤੇ ਵਪਾਰ ਉੱਤੇ ਆਯਸ਼ਾ ਸਿੱਦੀਕੀ ਨੇ ਇਕ ਬੜੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਿਤਾਬ 'ਮਿਲਟਰੀ ਐਨਕਲੇਵ ਇਨ ਸਾਈਡ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਮਿਲਟਰੀ ਇਕੋਨਾਮੀ' ਲਿਖੀ ਹੈ। ਆਕਸਫੋਰਡ ਪ੍ਰੈੱਸ ਤੋਂ ਛਪੀ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਲੇਖਕਾ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੈਨਾ ਉੱਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਕਿਤਾਬ 'ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਆਰਮਸ ਪ੍ਰੋਕਯੋਰਮੈਂਟ ਐਂਡ ਮਿਲਟਰੀ ਬਿਲਡਅਪ' ਵੀ ਲਿਖੀ ਹੈ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਫੌਜ ਉੱਤੇ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਹੀ ਇਕ ਰਿਟਾਇਰਡ ਮੇਜਰ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਚੁਟਕਲਾ ਸੁਣਾਇਆ ਸੀ। ਚੁਟਕਲਾ ਕੀ ਸਿਰਫ ਇਕ ਵਾਕ—'ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਫੌਜ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨਾਮਾ ਇਹ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਏ।' ਇਹ ਚੁਟਕਲਾ ਨਹੀਂ ਸੱਚਾਈ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਲੋਕਤੰਤਰ ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਸੀ; ਰਾਜਨੀਤਕ ਦਲਾਂ ਤੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤਿਵੇਂ-ਤਿਵੇਂ ਉਠਦਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਓਵੇਂ-ਓਵੇਂ ਫੌਜ ਦਾ ਅਮਲੀ ਦਖ਼ਲ ਵਧਦਾ ਗਿਆ ਤੇ 1958 ਤੋਂ ਫੌਜ ਇਕ ਹਾਕਮ-ਸੈਨਾ ਬਣ ਗਈ ਹੈ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੈਨਾ ਵਿਚ 75 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਭਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਤਿੰਨ ਜ਼ਿਲਿਆਂ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। 20 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਭਰਤੀ ਉਤਰ ਪਛਮੀ ਸੀਮਾਵਰਤੀ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਤੋਂ, 2 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਤੇ ਸਿੰਧ ਤੇ ਬਾਕੀ ਹੋਰ ਜਗਾਹਾਂ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸੈਨਾ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਚਰਿੱਤਰ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ। ਤੇ ਇਸ ਕਾਰਨ ਬਿਲੋਚ ਲੀਡਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸੈਨਾ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ।
ਬੰਗਲਾ ਦੇਸ਼ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਹਾਰਨ ਤੇ ਅਪਮਾਨਤ ਹੋਣ ਪਿੱਛੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸੈਨਾ 1977 ਵਿਚ ਫੇਰ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਆ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਸੈਨਿਕ ਨੇਤਰਤਵ ਨੇ ਆਪਣੀ ਤੇ ਸੈਨਾ ਦੀ ਪੜਤ ਤੇ ਧਾਕ ਜਮਾਉਣ ਲਈ ਇਕ ਨਰੋਏ ਫੌਜੀ ਵਪਾਰ ਤੇ ਉਦਯੋਗ ਜਗਤ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਹੜਾ ਐਗਰੀਕਲਚਰ, ਮੈਨੁਫੈਕਚਰਿੰਗ ਤੇ ਸਰਵਿਸ ਸੈਕਟਰ ਵਿਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਰੱਖਿਆ ਮੰਤਰਾਲੇ ਦੀਆਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਇਕਾਈਆਂ ਫੌਜੀ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ, ਆਰਮੀ ਵੈਲਫੇਅਰ ਟਰਸਟ, ਸ਼ਾਹੀਨ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਤੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ, ਕਈ ਸਤਹਾਂ 'ਤੇ ਧਨ ਕਮਾਉਣ ਵਿਚ ਵਿਅਸਤ ਹੋ ਗਈਆਂ, ਜਿਸਦਾ ਸਿੱਧਾ ਲਾਭ ਸੈਨਾ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਜਨਰਲ ਜ਼ਿਯਾਉਲ ਹੱਕ ਦੇ ਕਾਰਜ ਕਾਲ ਵਿਚ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸੈਨਾ ਦੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਤੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਇਨਾਮਾਂ/ਤੋਹਫ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ, ਬਲਕਿ ਚੁਣੇ ਗਏ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਜੁਲਫਕਾਰ ਅਲੀ ਭੁੱਟੋ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਸੈਨਾ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਸਿੱਧ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਚੁਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਵੀ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਨਹੀਂ ਹੈਨ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਬੇਨਜੀਰ ਭੁੱਟੋ (1988-90, 1993-96) ਤੇ ਨਵਾਜ ਸ਼ਰੀਫ (1990-93, 1997-99) ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਫੌਜ ਦੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਵੱਲ ਨਿਗਾਹ ਚੁੱਕ ਕੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਉਹ ਫਲਦਾ-ਫੁੱਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਡਾਕਟਰ ਆਯਸ਼ਾ ਸਿੱਦੀਕੀ ਨੇ ਇਸ ਤੱਥ 'ਤੇ ਵੀ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ ਤੇ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਉੱਤੇ ਖਰਚਾ ਬੜਾ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ 2004-05 ਵਿਚ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਉੱਤੇ 0.6 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ, ਸਿੱਖਿਆ ਉੱਤੇ 2.1 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਉੱਤੇ 3.2 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਖਰਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜ਼ਮੀਨ ਸੈਨਾ ਕੋਲ ਹੈ। ਲਗਭਗ 70,000 ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਸੈਨਾ ਦਾ ਕਬਜਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸੈਨਾ ਦੇ ਠਿਕਾਣੇ ਨੇ ਬਲਕਿ ਉਸਨੂੰ ਵੇਚ ਕੇ, ਲੀਜ ਜਾਂ ਕਿਰਾਏ 'ਤੇ ਦੇ ਕੇ ਮੋਟਾ ਲਾਭ ਕਮਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੈਨਾ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਭੋਇੰ ਦੇਣ ਲਈ 1912 ਦਾ ਲੈਂਡ ਐਕਟ ਹੁਣ ਤਕ ਜਾਰੀ ਹੈ—ਜਿਸਦੇ ਤਹਿਤ ਸੈਨਾ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀਹ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਸੱਠ ਰੁਪਏ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਵੇਚੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਜਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਅਹੁਦੇ ਦਾ ਅਧਿਕਕਾਰੀ 240 ਏਕੜ, ਬਿਰਗੇਡੀਅਰ ਤੇ ਕਰਨਲ 150 ਏਕੜ, ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ 124 ਏਕੜ ਤੇ ਜੇ.ਸੀ.ਓ.ਐਨ.ਸੀ.ਓ. 32 ਤੋਂ 64 ਤਕ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਖ਼ਰੀਦ ਸਕਦੇ ਨੇ। ਜ਼ਮੀਨ ਖ਼ਰੀਦਨ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਖੇਤੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਨੇ ਜਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਵੇਚ ਸਕਦੇ ਨੇ।
'ਆਰਮੀ ਵੈਲ ਫੇਅਰ ਟਰਸਟ' ਸੀਮਿੰਟ, ਦਵਾਈਆਂ, ਖੰਡ, ਬੂਟ, ਕੱਪੜੇ ਦੀਆਂ ਕਈ-ਕਈ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ 'ਰੀਅਲ ਸਟੇਟ' ਦੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨੇ, ਪਰ ਇਹ 'ਭੱੜਮਲ ਸੰਗਠਨ' ਲਗਾਤਾਰ ਘਾਟੇ ਵਿਚ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਘਾਟੇ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਦੱਸੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ। ਇਹ ਸੰਗਠਨ ਲਗਾਤਾਰ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਸਹਾਇਤਾ ਤੇ ਬੈਂਕ ਕਰਜੇ ਲੈਣ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਗਰੰਟੀ ਹਾਸਲ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਅਰਬਾਂ ਰੁਪਏ ਦੇ ਕਰਜ਼ੇ ਵਿਚ ਡੁੱਬੇ ਆਰਮੀ ਟਰਸਟ ਨੂੰ ਆਪਣਾ 2.74 ਬਿਲੀਅਨ ਰੁਪਏ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਲਾਹੁਣ ਲਈ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਦਾ ਪਲਾਜ਼ਾ ਵੇਚਣਾ ਪਿਆ ਸੀ।
ਸੈਨਾ ਦੀਆਂ ਦੂਜੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਫੌਜੀ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ, ਸ਼ਾਹੀਨ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਆਦਿ ਵੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਪਾਰ ਕਰਦੀਆਂ ਨੇ। ਤੇ ਘਾਟੇ ਵਿਚ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਨੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਘਾਟਾ ਸਰਕਾਰ ਝੱਲਦੀ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੈਨਾ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ, ਜਿਹੜੀ ਬੜੇ ਵੱਡੇ ਸੰਕਟ ਵਿਚ ਫਸੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਹੋਰ ਭੁੰਜੇ ਲਾਹ ਰਹੀ ਹੈ।
ਪੂਰੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਾਲੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ, ਆਪਣੇ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੀ?' ਇਹ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ ਉਰਦੂ ਦੇ ਜਾਣੇ-ਮਾਣੇ ਲੇਖਕ ਤੇ ਉਰਦੂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪਰਚੇ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਅਜਮਲ ਕਮਾਲ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੇ ਪਰਚੇ ਦੇ ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਉੱਤੇ ਕੇਂਦਰਤ ਕਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼-ਅੰਕ ਕੱਢ ਚੁੱਕੇ ਨੇ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਵਿਚ ਕਈ ਹਿੰਦੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਉਰਦੂ ਐਡੀਸ਼ਨ ਛਾਪ ਚੁੱਕੇ ਨੇ।
ਮੈਂ ਤੇ ਜਮਾਲ ਨਕਵੀ ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਅਜਮਲ ਕਮਾਲ ਦੇ ਆਫਿਸ ਪਹੁੰਚੇ ਸਾਂ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦਾ ਸ਼ੌਅ-ਰੂਮ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਦਫ਼ਤਰ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਹਾਇਸ਼ ਇਹੋ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ, ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਨਿਹਚਾਵਾਨ ਤੇ ਸਮਰਪਿਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੇ ਕੋਈ ਅੱਜ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਅਜਮਲ ਕਮਾਲ ਨੂੰ ਦੇਖ ਲਵੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲਗਨ, ਮਿਹਨਤ, ਉਤਸਾਹ, ਸਾਦਗੀ ਤੇ ਸਹਿਜਤਾ ਮੱਲੋਮੱਲੀ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਦੇ ਨੇ। ਅਜਮਲ ਕਮਾਲ ਉਰਦੂ-ਹਿੰਦੀ ਜਾਂ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਸੰਸਾਰ-ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਡੂੰਘੀ ਰੁਚੀ ਲੈਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਾਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਕ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਡੂੰਘਾਈ ਤਕ ਜਾਣਦੇ ਨੇ।
“ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾਂਦੀ?” ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਹਾਂ...ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ...ਸਾਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੁੰਦੀ ਏ। ਇੱਥੇ ਇਕ ਗਰੁੱਪ ਏ, ਜਿਸਨੇ ਹਿੰਦੀ ਸਿਖ ਲਈ ਏ। ਇਸ ਵਿਚ ਡਾ. ਆਸਿਫ ਫੱਰੁਖੀ, ਡਾ. ਰਫੀਕ ਅਹਿਮਦ ਨਕਸ਼ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਹੈਨ। ਇਕ ਦੋ ਲੋਕ ਹੋਰ ਹੈਨ। ਜਮਾਲ ਸਾਹਬ ਤਾਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੋਂ ਹਿੰਦੀ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਆਏ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਇੱਥੇ ਨਹੀਂ ਸਿਖੀ। ਤੋ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਮਿਲਜੁਲ ਕੇ ਹਿੰਦੀ ਅਦਬ ਦਾ ਉਰਦੂ 'ਚ ਤਰਜੁਮਾ ਕਰਦੇ ਆਂ।”
“ਕੀ ਇੱਥੇ ਉਰਦੂ ਦੇ ਪਾਠਕ ਭਾਰਤੀ ਜਾਂ ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈਂਦੇ ਨੇ?” ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ।”
ਏਨੀ ਦੇਰ ਵਿਚ ਅਜਮਲ ਕਮਾਲ ਦੀ ਪਤਨੀ ਗੌਰੀ ਆ ਗਈ ਜਿਹੜੀ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਪੂਨਾ ਫਿਲਮ ਸੰਸਥਾਨ ਤੋਂ ਫਿਲਮ ਸੰਪਾਦਨ ਦਾ ਕੋਰਸ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅਜਮਲ ਕਮਾਲ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਪਛਾਣ ਕਰਵਾਈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਜੁਗਿਆਸਾ ਦਾ ਇਕ ਪਹਾੜ ਖੜ੍ਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸਦਾ ਫੌਰੀ ਸਮਾਧਾਨ ਹੋ ਸਕਣਾ ਔਖਾ ਸੀ।
ਮੈਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਵਧਦੇ ਹੋਏ ਤਾਲਿਬਾਨੀ ਖਤਰੇ ਦਾ ਜਿਕਰ ਛੇੜਿਆ ਤਾਂ ਅਜਮਲ ਦੱਸਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਤਾਲਿਬਾਨ ਵਿਚ ਏਨੀ ਤਾਕਤ ਤੇ ਏਕਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੱਤਾ ਹਥਿਆ ਸਕਣ। ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਬੜੇ 'ਡਿਵਾਇਡੇਡ' ਨੇ। ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਪਾਕਿਤਸਾਨ ਦੀ ਆਰਮੀ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੇਗੀ ਕਿ ਤਾਲਿਬਾਨ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਆਉਣ ਕਿਉਂਕਿ ਡੈਮੋਕਰੇਸੀ ਨਾਲ ਤਾਂ ਆਰਮੀ ਭਲੀ ਭਾਂਤ ਡੀਲ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਏ, ਪਰ ਤਾਲਿਬਾਨ ਨਾਲ ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੇਗਾ।
“ਪਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸੈਨਾ 'ਚ ਧਾਰਮਕ-ਕੱਟੜਤਾ ਏ...ਘੱਟੋਘੱਟ ਆਮ ਸਿਪਾਹੀ ਤਾਂ ਤਾਲਿਬਾਨ ਨੂੰ ਸਪੋਰਟ ਕਰੇਗਾ?”
“ਨਹੀਂ, ਧਾਰਮਕ-ਕੱਟੜਤਾ ਦੇ ਵੀ ਇੱਥੇ ਕਈ ਰੂਪ ਨੇ ਤੇ ਫੌਜ ਤਾਂ ਕਮਾਂਡਰ ਦੇ ਹੁਕਮ 'ਤੇ ਲੜਦੀ ਏ।”
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਸਮਝਦਾਰ ਲੋਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਤੇ ਧਾਰਮਕ-ਕੱਟੜਤਾ ਪਿੱਛੇ ਜਨਰਲ ਜ਼ਿਯਾਉਲ ਹੱਕ ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਭੂਮਿਕਾ ਮੰਨਦੇ ਨੇ। ਜ਼ਿਯਾਉਲ ਹੱਕ ਨੇ ਸੱਤਾ ਹਥਿਆਉਣ ਲਈ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ 'ਲੇਜੀਟਿਮੇਸੀ' ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਧ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ। ਸੱਤਾ ਉੱਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨੀ ਜਾਂ ਨੈਤਿਕ ਜਾਂ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਕੋਈ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ ਸੀ। ਜੁਲਾਈ 1977 ਵਿਚ ਜ਼ਿਯਾਉਲ ਹੱਕ ਨੇ ਨੱਬੇ ਦਿਨ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਚੋਣਾ ਕਰਾ ਦੇਣ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿਵਾਅ ਕੇ ਸੱਤਾ ਸੰਭਾਲੀ ਸੀ, ਪਰ ਮਰਦੇ ਦਮ ਤਕ ਸੱਤਾ ਨਾਲ ਚਿਪਕੇ ਰਹੇ।
ਜਨਰਲ ਜ਼ਿਯਾ ਦੇ ਇਸਲਾਮੀਕਰਨ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਅਹਿਮਦੀਆਂ ਨੂੰ ਗ਼ੈਰ-ਮੁਸਲਿਮ ਕਹਿ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਝੂਠੇ ਮਕੱਦਮਿਆਂ ਵਿਚ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤੇ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਰਸੰਘਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਬਲਕਿ ਸ਼ੀਆ-ਸੁੰਨੀ ਫਸਾਦਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਧਾਇਆ। ਸੁੰਨੀਆਂ ਦੇ ਦੋ ਧਾਰਮਕ ਸਕੂਲਾਂ ਦੇਵਬੰਦੀ ਤੇ ਬਰੇਲੀਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਖ਼ੂਨੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਾਦਯਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ 'ਚੋ ਬਾਹਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 1984 ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਕ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਮਸਜਿਦ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਸਨ।
ਆਤੰਕਵਾਦ ਨਾਲ ਨਿਬੜਨ ਲਈ ਅਮਰੀਕੀ ਧਨ ਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵੀਂ ਖੇਡ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਜ਼ਿਯਾ ਉੱਤੇ ਗੰਭੀਰ ਦੋਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਮੋਹਾਜਿਰਾਂ ਤੇ ਪਠਾਨਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹਵਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਇਸ ਵੰਡ ਨੇ ਜਨਤਾ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਹੋਣ ਤੇ ਜਾਇਜ਼ ਮੰਗਾਂ ਲਈ ਲੜਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਜਨਰਲ ਜ਼ਿਯਾ ਇਹੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਫਲਤਾ ਮਿਲੀ।
ਜਨਰਲ ਜ਼ਿਯਾ ਨੇ ਹਰ ਆਫਿਸ ਵਿਚ ਮਸਜਿਦ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ ਸਨ, ਨਮਾਜ ਸਮੇਂ ਆਫਿਸਾਂ ਵਿਚ ਛੁੱਟੀ ਦੀ ਹਦਾਇਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। 10 ਫਰਬਰੀ, 1979 ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਕ ਸੋਧ ਰਾਹੀਂ ਚਾਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਅਪਰਾਧਾਂ ਲਈ ਇਸਲਾਮੀ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ—ਚੋਰੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਹੱਥ ਕੱਟਣਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਵਿਆਹੁਤਾ ਔਰਤ ਦੇ ਪਰਾਏ ਮਰਦ ਨਾਲ ਸੰਭੋਗ ਦੀ ਸਜ਼ਾ 'ਰਜਮ' ਯਾਨੀ ਔਰਤ ਦੀ ਪੱਥਰ ਮਾਰ-ਮਾਰ ਕੇ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦੇਣਾ, ਕੁਆਰੀ ਦੇ ਲਈ ਸੰਭੋਗ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੌ ਕੋੜੇ, ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਅੱਸੀ ਕੋੜੇ, ਝੂਠਾ ਇਲਜਾਮ ਲਾਉਣ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਵੀ ਅੱਸੀ ਕੋੜੇ ਤੈਅ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।
ਜ਼ਿਯਾਉਲ ਹੱਕ ਦੇ ਇਸਲਾਮੀ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਵਾਦ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕਾਨੂੰਨ ਜ਼ਿਨਾ ਯਾਨੀ ਬਲਾਤਕਾਰ ਬਾਰੇ ਸੀ। ਇਸ ਅਧੀਨ ਪੁਲਿਸ ਵਿਚ ਰਿਪੋਰਟ ਲਿਖਵਾਉਣ ਲਈ ਪੀੜਤ ਨੂੰ ਚਾਰ ਗਵਾਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੇਣੇ ਪੈਂਦੇ ਸਨ। ਜੇ ਪੀੜਤ ਚਾਰ ਗਵਾਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾ ਦੇ ਸਕਦੀ ਤਾਂ ਬਲਾਤਕਾਰ ਨੂੰ ਅਨੈਤਿਕ ਜਾਂ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਸੰਭੋਗ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਸੈਕਸ (ਐਡਲਟਰੀ) ਦੇ ਅਪਰਾਧ ਵਿਚ ਗਿਰਫਤਾਰ ਕਰਕੇ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਏਨੀ ਆਲੋਚਨਾ ਹੋਈ ਕਿ ਜਨਰਲ ਮੁਸ਼ੱਰਫ ਨੇ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ (2006) ਵਿਚ ਇਸਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਇਸਲਾਮੀ ਕਾਨੂੰਨ ਅੱਜ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਉਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਲਾਗੂ ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਤਾਲਿਬਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ। ਵਰਤਮਾਨ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਆਸਿਫ ਜ਼ਰਦਾਰੀ ਨੇ ਤਾਲਿਬਾਨ ਦੀ ਮੰਗ 'ਤੇ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਉਤਰ-ਪੱਛਮ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਸਵਾਤ ਵਿਚ ਇਸਲਾਮੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਜਾਰੀ ਰਹਿਣ ਦਾ ਹੁਕਮ 2009 ਵਿਚ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਤਿੱਖੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਇਹ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਕ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਦੋ ਕਾਨੂੰਨ ਕਿੰਜ ਚੱਲ ਸਕਦੇ ਨੇ? ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਹੋਈ ਸੀ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਧਰਮ-ਅੰਧਲੇ ਵੀ ਇਹ ਮੰਗ ਕਰ ਸਕਦੇ ਨੇ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵੀ ਉਹੀ ਕਾਨੂੰਨ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਜਿਹੜੇ ਸਵਾਤ ਵਿਚ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਨੇ। ਹਾਸੋਹੀਣਾ ਤੇ ਅੰਤਰ-ਵਿਰੋਧੀ ਬਿਆਨ ਦੇਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਆਫਿਸ ਜਰਦਾਰੀ ਨੇ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ ਤਾਲਿਬਾਨੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਉੱਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਜਮਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਅਸੀਂ ਪਾਕਿਤਾਨ ਦੀ ਬਹਾਲੀ ਲਈ ਲੜ ਰਹੇ ਹਾਂ।
ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਪੱਤਰਕਾਰ ਤੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਪ੍ਰੇਮੀ ਮਹਿਮੂਦੁਲ ਹਸਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਰਫੀਕ ਅਹਿਮਦ ਨਕਸ਼ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲਣਾ। ਮੈਂ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਜਮਾਲ ਸਾਹਬ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਨਕਸ਼' ਇੱਥੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਮਤਲਬ ਨਾਰਥ ਨਾਜਿਮਾਬਾਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਕਿਤੇ ਉਸਦਾ ਘਰ ਹੈ। ਮੈਂ ਜਮਾਲ ਸਾਹਬ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉੱਥੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀ ਅਸੀਂ ਨਾਜਿਮਾਬਾਦ ਕਾਲੋਨੀ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ? ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਨਾਂ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਮੇਰੇ ਕੰਨ ਸੁਣਦੇ ਰਹੇ ਨੇ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਆਉਣ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਇਸਨੂੰ ਨਾ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਦਿਲ ਵਿਚ ਇਕ ਕਸਕ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗੀ।
ਨਾਜਿਮਾਬਾਦ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਣਾ, ਬਸ ਦੇਖਣਾ ਸੀ ਕਿ ਇਲਾਕਾ ਕੈਸਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੋਹਾਜਿਰਾਂ ਦੀਆਂ ਓਹਨਾਂ ਬਸਤੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ ਜਿਹੜੀਆਂ 1950-60 ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਬਣੀਆਂ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਮਾਮੂਜਾਨ ਨੇ ਇੱਥੇ ਹੀ ਘਰ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਗੁਲਸ਼ਨ ਇਕਬਾਲ ਵਿਚ ਕੋਠੀ ਬਣਵਾਈ ਸੀ। ਬੜੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਅਹੁਦਿਆਂ 'ਤੇ ਰਹਿਣ ਪਿੱਛੋਂ 1979 ਵਿਚ ਆਖ਼ਰੀ ਵਾਰ ਭਾਰਤ ਆਏ ਸਨ ਤੇ ਮੇਰੇ ਸਫਦਰਜੰਗ ਐਨਕਲੇਵ ਵਾਲੇ ਮਕਾਨ ਵਿਚ ਠਹਿਰੇ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਗੱਲਾਂ ਯਾਦ ਨੇ। ਪਹਿਲੀ ਤਾਂ ਮਾਮੂਜਾਨ ਤੇ ਮੁਮਾਨੀਜਾਨ ਦੇ ਸੋਣ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਇਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਕੰਪਾਊਂਡ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਸਨ ਕਿ 'ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਬਾਹਰ ਵਿਹੜੇ 'ਚ ਸੌਂ ਜਾਂਦੇ ਓ? ਉੱਥੇ ਕਰਾਚੀ 'ਚ ਤਾਂ ਲੋਕ ਨਹੀਂ ਸੌਂਦੇ।' ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸੀ ਲਾ ਐਂਡ ਆਰਡਰ ਏਨਾ ਖ਼ਰਾਬ ਹੈ। ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਜਿਹੜੀ ਯਾਦ ਹੈ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਾਮੂਜਾਨ ਨੇ ਗੱਲਾਂਬਾਤਾਂ ਦੌਰਾਨ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ 'ਮੈਥੋਂ ਗ਼ਲਤੀ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਇੰਡੀਆ 'ਚ ਈ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਕਲਰਕੀ ਕਰਦਾ ਪਰ ਇੰਡੀਆ 'ਚ ਰਹਿੰਦਾ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਹੁੰਦਾ।'
ਕਰਾਚੀ ਤੋਂ ਮਾਮੂਜਾਨ ਨੇ ਕਨਾਡਾ ਸ਼ਿਫਟ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਹ ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਪਰ, ਦੂਜੀ ਹਿਜਰਤ ਪਿੱਛੋਂ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਕਨਾਡਾ ਵਿਚ ਹੈ।
ਨਾਜਿਮਾਬਾਦ ਪੁਰਾਣੀ ਮੱਧਵਰਗੀ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਦੀ ਕਾਲੋਨੀ ਲੱਗੀ, ਜਿਵੇਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਕਈ ਨੇ। ਗਰਾਉਂਡ ਫਲੋਰ 'ਤੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਨੇ। ਦੁਕਾਨਾਂ ਹੀ ਦੁਕਾਨਾਂ। ਕਦੀ ਇਹ ਮਕਾਨਾਂ ਦੇ ਗਰਾਉਂਡ ਫਲੋਰ ਹੁੰਦੇ ਹੋਣਗੇ। ਚਲੋ ਖ਼ੈਰ, ਕਾਲੋਨੀ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸਰੂਪ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਮਕਾਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ 'ਓਰਿਜਨਲ ਫਾਰਮ' ਵਿਚ ਦੇਖਣ-ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਫੇਰ ਅਚਾਨਕ ਮਨ ਉਚਾਟ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ਚੱਲ ਯਾਰ, 'ਨਕਸ਼' ਸਾਹਬ ਕੇ ਚੱਲਦੇ ਆਂ।”
ਜੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ ਕਿ 'ਨਕਸ਼' ਸਾਹਬ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਅੱਤ-ਕਥਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਲਗਭਗ ਚਾਲੀ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ 'ਨਕਸ਼' ਸਾਹਬ ਸਾਦਗੀ ਤੇ ਮੋਹ ਨਾਲ ਮਿਲੇ। ਵੱਡੀ ਸੁਖਦਾਈ ਹੈਰਾਨੀ ਇਹ ਹੋਈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਮੇਰੀ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਉਰਦੂ ਅਨੁਵਾਦ ਲੈ ਆਈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਉਹਨਾਂ 'ਹੰਸ' ਵਿਚ ਪੜ੍ਹੀ ਸੀ ਤੇ ਏਨੀ ਪਸੰਦ ਆਈ ਸੀ ਕਿ ਉਰਦੂ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।
“ਕੀ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਰਸਾਲੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਨੇ?” ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਨਹੀਂ...ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਕਦੀ-ਕਦਾਰ ਕੁਛ ਮੈਗ਼ਜੀਂਨ ਮਿਲਦੇ ਨੇ।” ਨਕਸ਼ ਸਾਹਬ ਨੇ ਕਿਹਾ।
“ਤੁਸੀਂ ਹਿੰਦੀ ਕਿੰਜ ਸਿਖੀ?” ਮੈਂ ਨਕਸ਼ ਸਾਹਬ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ। ਉਹ ਥੋੜ੍ਹਾ ਮੁਸਕੁਰਾ ਕੇ ਬੋਲੀ, “ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ।” ਮਤਲਬ 'ਨਕਸ਼' ਸਾਹਬ ਤੋਂ।
“ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਕਿੰਜ ਸਿਖੀ?” ਮੈਂ 'ਨਕਸ਼' ਸਾਹਬ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਮੈਂ...ਆਸਿਫ ਫੱਰੁਖੀ ਸਾਹਬ ਤੋਂ।”
“ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ?”
“ਉਹ ਇੰਡੀਆ ਗਏ ਸਨ...।”
“ਮਤਲਬ ਇਹ ਕਿ ਇੱਥੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਪੜ੍ਹਨ/ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਨਹੀਂ ਏ...” ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਨਹੀਂ, ਇੱਥੇ ਨਹੀਂ ਏ।”
ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਚਾਹ ਵਗ਼ੈਰਾ ਆਈ। ਅਸੀਂ ਚਾਹ ਪੀਤੀ। ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ 'ਨਕਸ਼' ਸਾਹਬ ਬੋਲੇ, “ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੇ...ਜਿਹੜੀਆਂ ਅਸਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਪੱਚੀ ਸਾਲਾਂ 'ਚ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਨੇ।”
ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਨਕਸ਼ ਸਾਹਬ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਹਰ ਕਮਰੇ 'ਚ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੇ। ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਛੱਤ ਤਕ ਬਣੀਆਂ ਅਲਮਾਰੀਆਂ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੇ। ਲੱਗਿਆ ਉਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਛਾਉਂਦੇ ਨੇ, ਪਾਉਂਦੇ ਨੇ ਤੇ ਉੱਤੇ ਲੈਂਦੇ ਨੇ। ਪਹਿਲਾ ਕਮਰਾ ਤੇ ਦੂਜਾ ਤੇ ਤੀਜਾ ਤੇ ਚੌਥਾ ਤੇ ਸਟਡੀ ਤੇ ਕਿਚਨ ਤੇ ਵਰਾਂਡੇ, ਸਭ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ ਨੇ। ਤੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਕਾਫੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਰੱਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਨੇ। ਲੱਗਿਆ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਜਿਸ ਹੋਟਲ ਵਿਚ ਮੈਂ ਠਹਿਰਿਆ ਸਾਂ, ਉਹ ਸ਼ਾਹਰਾਹੇ ਫੈਸਲ 'ਤੇ 'ਦਿੱਲੀ ਸਵੀਟਸ' ਦੇ ਸਾਹਮਣਿਓਂ ਅੰਦਰ ਜਾਂਦੀ ਇਕ ਪਤਲੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਸੀ। ਕਦੀ-ਕਦੀ ਮੁੱਖ ਸੜਕ ਤੋਂ ਹੋਟਲ ਤਕ ਟਹਿਲਦਾ ਹੋਇਆ ਆਉਂਦਾ ਸਾਂ।
ਕਰਾਸਿੰਗ 'ਤੇ ਸੜਕ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਇਕ ਮੋਚੀ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਸੀ। ਬਿਲਕੁਲ ਓਹੋ-ਜਿਹੀ ਜਿਹੋ-ਜਿਹੀ ਆਪਣੇ ਇਧਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦੁਕਾਨ ਤਾਂ ਓਹੋ-ਜਿਹੀ ਹੀ ਸੀ, ਪਰ ਮੋਚੀ ਵਿਚ ਜ਼ਮੀਨ ਆਸਮਾਨ ਦਾ ਫ਼ਰਕ ਸੀ। ਇਸ ਦੁਕਾਨ ਵਿਚ ਲੰਮਾ ਤਕੜਾ, ਗੋਰਾ ਚਿੱਟਾ, ਖਸ਼ਖਸ਼ੀ ਕਾਲੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਵਾਲਾ, ਸ਼ਲਵਾਰ ਕਮੀਜ਼ ਪਾਈ, ਬਿਲਕੁਲ ਸਿੱਧਾ ਤਣਿਆ ਹੋਇਆ ਬੈਠਾ ਮੋਚੀ ਇਕ ਪਠਾਨ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਪੱਖੋਂ ਲੱਗਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਮੋਚੀ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਏਥੋਂ ਦੇ ਮੋਚੀ ਦੀ ਜਿਹੜੀ ਤਸਵੀਰ ਸੀ, ਉਹ ਡਿੱਗ ਕੇ ਟੋਟੇ-ਟੋਟੇ ਹੋ ਗਈ।
ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਜਾਣਨ ਲਈ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਵਾਕੱਈ ਮੋਚੀ ਨੇ, ਬੂਟਾਂ 'ਤੇ ਪਾਲਸ਼ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਪੁੱਛਿਆ। ਉਹ ਫ਼ੌਰਨ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ। ਪਾਲਸ਼ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਮੈਂ ਮੌਕਾ ਵੇਖ ਕੇ ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਠਾਨ ਮੋਚੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕੋਈ ਖਾਸ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਲਈ। ਜਾਹਰ ਹੈ ਮੈਂ ਉਹਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਮੋਹਾਜਿਰਾਂ ਦਾ ਆਦਮੀ ਸਾਂ।
ਉਹਨੇ ਬੂਟਾਂ ਉੱਤੇ ਅਜਿਹੀ ਪਾਲਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਿਹੋ-ਜਿਹੀ ਸਾਡੇ ਮੋਚੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਇਹ ਮੈਂ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸਾਂ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਹਕੀਕਤ ਸੀ।
ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਧੰਨਵਾਦ ਕਿਹਾ। ਪੈਸੇ ਦਿੱਤੇ। ਹਿੰਮਤ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਉਸ ਪਠਾਨ ਮੋਚੀ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ, “ਤੁਹਾਡੀ ਇਕ ਤਸਵੀਰ ਖਿੱਚ ਸਕਦਾ ਆਂ।”
ਉਹਨੇ ਮੇਰੀ ਉਮੀਦ 'ਤੇ ਪਾਣੀ ਫੇਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, “ਨਹੀਂ।”
ਹੁਣ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸਾਂ। ਚਾਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਹ ਸਾਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਾਂ ਕਿ ਪਠਾਨ ਮੋਚੀ ਸਾਹਬ ਤੁਸੀਂ ਇਸਲਾਮ ਦੀ ਉਸ ਉੱਜਲ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੋ ਜਿਹੜੀ ਜਾਤੀ-ਵਾਦ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਤੁਸੀਂ 'ਡਿਗਨਿਟੀ ਆਫ ਲੇਬਰ' ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੋ। ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡੀ ਤਸਵੀਰ ਦਿਖਾਵਾਂ ਤੇ ਪੁੱਛਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਉੱਥੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਹੋ?
ਰਾਤ ਦੇਰ ਤਕ ਹੋਟਲ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਮੈਂ ਪਠਾਨ ਮੋਚੀ ਤੇ ਉਹਦੇ ਵਤਨ ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ। ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਪਾਕਿਤਸਾਨ ਦੇ ਚੀਫ ਜਸਟਿਸ ਦਾ ਬੜਾ ਤਿੱਖਾ ਬਿਆਨ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਉਹੀ ਹਾਲਾਤ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੇ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਬੰਗਲਾ ਦੇਸ਼ ਬਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸਨ।
ਜਾਰੀ ਹੈ---------->>>