ਕਰਾਚੀ / ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ
ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਤੇ ਧੱਨਡ ਰਾਜ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਥੇ ਸੋਨੇ ਤੇ ਗੈਸ ਦੇ ਬੜੇ ਭੰਡਾਰ ਨੇ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਸ਼ਾਂਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਥੇ ਬਿਲੋਚੀ-ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੈਨਾ ਨਾਲ ਭਿੜ ਰਹੇ ਨੇ। ਬਿਲੋਚੀ ਬੱਚੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗੀਤ ਨਹੀਂ ਗਾਉਂਦੇ, ਨਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉੱਥੇ। ਬਿਲੋਚਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸਕੂਲਾਂ ਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀਆਂ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀ 'ਟਾਰਗੇਟ ਕਿਲਿੰਗ' ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਜਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਤਾ ਦੇ ਜਾਸੂਸ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਹਰ ਸਮੱਸਿਆ ਵਾਂਗ ਬਿਲੋਚਸਤਾਨ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਵੀ ਬਹੁਪੱਖੀ ਤੇ ਬੜੀ ਉਲਝੀ ਹੋਈ ਹੈ—ਜਿੱਥੇ ਬਿਲੋਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀਤਾ, ਆਰਥਕ ਸ਼ੋਸ਼ਣ, ਜਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼, ਸੱਤਾ ਦਾ ਆਤੰਕ ਆਦਿ ਆਪਸ ਵਿਚ ਰਲਗਲ ਹੋ ਗਏ ਨੇ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸੈਨਾ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸੈਨਾ ਨੇ ਅਜਿਹੀ ਹਿੰਸਾ ਤੇ ਆਤੰਕ ਫੈਲਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦਾ ਦੂਜਾ ਉਦਾਹਰਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ।
ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਇਤਿਹਾਸ, ਉਪ ਮਹਾਦੀਪਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਇਤਿਹਾਸ ਵਾਂਗ ਮਹਾਭਾਰਤ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਦਾਸ ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਤੇ ਤੀਜੀ ਸਦੀ ਈਸਾ-ਪੂਰਵ (ਬੀ.ਸੀ.) ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਤਾ ਰਾਜੇ ਇਕੋ ਹੀ ਹੈਨ। ਇਹ ਇੰਡੋ ਪ੍ਰਸੀਅਨ ਨਸਲ ਦੇ ਲੋਕ ਨੇ। ਈਸਾ ਤੋਂ 600 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਕਦੀ ਈਰਾਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਚੰਗੇਜ ਖਾਂ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਈਰਾਨੀ ਲੋਕ ਆਏ ਸਨ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਦਿਵਾਸੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਵੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਵਾਬ ਦੀਆਂ ਉਪਾਧੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਦਰਅਸਲ ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਦਾ ਕ੍ਰਮਬਧ ਇਤਿਹਾਸ ਕਲਾਤ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖਾਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
1947 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਰਹੇ ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ, ਨਵਾਬਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਛੂਟ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਚਾਹੁਣ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਜਾਂ ਪਾਕ ਦੇ ਨਾਲ ਰਲ ਜਾਣ ਤੇ ਚਾਹੁਣ ਤਾਂ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਰਹਿਣ। ਇਹ ਛੂਟ ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਾਮੰਤ ਕਲਾਤ ਦੇ ਖਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਨ ਪਿੱਛੋਂ ਕਲਾਤ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਆਇਆ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਕਲਾਤ ਦੇ ਖਾਨ ਤੇ ਪਾਕ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਹਿਜ ਸਥਿਤੀ ਮੁਤਾਬਿਕ ਰਹਿਣ ਦਾ ਸਮਝੌਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ ਕਲਾਤ ਵਿਚ ਅੰਜੁਮਨ-ਏ-ਵਤਨ ਪਾਰਟੀ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਜਿਹੜੀ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀ। ਇਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਨੇਤਾ ਮੁਹੰਮਦ ਅਮੀਨ ਖੋਸਾ ਤੇ ਅਬਦੁਲ ਸਮਦ ਅਚਾਕਜ਼ਈ ਰਾਸ਼ਟਰੀਤਾ ਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸਨ। ਲੋਕ ਰਾਏ ਵੀ ਬਿਲੋਚ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਸੀ। ਹਾਲਾਤ ਵਿਗੜਦੇ ਦੇਖ ਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸੈਨਾ ਨੇ 1948 ਵਿਚ ਦਖ਼ਲ ਦਿੱਤਾ। ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਗਿਰਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਕਲਾਤ 'ਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੱਤਾ ਕਾਇਮ ਹੋ ਗਈ। ਪਰ ਕਲਾਤ ਦੇ ਖਾਨ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਪ੍ਰਿੰਸ ਅਬਦੁਨ ਕਰੀਮ ਖਾਂ ਨੇ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸੈਨਾ ਨਾਲ ਗੁਰੀਲਾ ਯੁੱਧ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਗਿਰਫਤਾਰ ਹੋਏ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਸ ਸਾਲ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਕਲਾਤ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਦੂਜਾ ਦੌਰ 1958 ਵਿਚ ਨਵਾਬ ਨਵਰੋਜ਼ ਖਾਂ ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੈਨਾ ਨੇ ਕੁਚਲ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਤੇ ਨਵਾਬ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਬੰਗਲਾ ਦੇਸ਼ ਬਣ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਤੇ ਦੂਜੇ ਸਰਹੱਦੀ ਸੂਬੇ ਨਾਰਥ ਫਰਈਅਰ ਪ੍ਰਾਵਿੰਸ (ਹੁਣ ਇਸਨੂੰ 'ਖੈਬਰ ਪਖ਼ਤੂਨ ਖਾਂ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀ ਇਹ ਰਾਏ ਬਣੀ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਤੇ ਫੌਜ ਆਪਣੀਆਂ ਸਾਮਰਾਜੀ ਨੀਤੀਆਂ ਕਾਰਨ ਨੁਕਸਾਨ ਉਠਾਉਣ ਕਰਕੇ ਵਧੇਰੇ ਲੋਕਤੰਤਰਿਕ ਹੋ ਗਏ ਹੋਣਗੇ ਤੇ ਸਰਹੱਦੀ ਸੂਬਿਆਂ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇਣੇ ਮੰਨ ਲੈਣਗੇ। ਦੋਵਾਂ ਸਰਹੱਦੀ ਸੂਬਿਆਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ, ਗੌਸ ਬਖ਼ਸ਼ ਬਿਜ਼ੇਨਜੋ, ਸਰਦਾਰ ਅਤਾ ਉੱਲਾ ਮਿੰਗਲ, ਗੁਲਖਾਨ ਨਾਸਿਰ, ਖ਼ੈਰ ਬਕਸ਼ ਮਾਰੀ, ਨਵਾਬ ਅਕਬਰ ਖਾਂ ਬੁਗਤੀ ਤੇ ਖਾਨ ਵਲੀ ਖਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਜੁਲਫਕਾਰ ਅਲੀ ਭੁੱਟੋ ਨੇ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ। ਕੇਂਦਰ ਨੇ ਦੋਵੇਂ ਸੂਬਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਦੋਵੇਂ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਗਿਰਫਤਾਰ ਕਰ ਲਏ ਗਏ। ਰਾਜਨੀਤਕ ਦਲਾਂ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਤੀਬੰਧ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਨੇਤਾਵਾਂ, ਸੈਨਾ ਤੇ ਹਾਕਮ ਵਰਗ ਨੇ ਬੰਗਲਾ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਜੋ ਕੀਤਾ ਸੀ ਉਹੀ ਸਰਹੱਦੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਦੋਹਰਾਇਆ ਜਾਣ ਲੱਗਿਆ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਮੀਰ ਹਜ਼ਾਰ ਖਾਂ ਮਾਰੀ, ਆਪਣੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨਾਲ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਚਲੇ ਗਏ ਤੇ ਉੱਥੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ ਛੇੜ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਹੜੀ ਆਤੰਕਵਾਦੀ ਗੁਰੀਲਾ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅੱਜ ਤਕ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਪਰ ਸੱਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਹਿੰਸਾ ਹੋਰ ਭਿਆਨਕ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।
ਪੂਰੇ ਉਪ ਮਹਾਦੀਪ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਅਕਸਰ ਸਰਹੱਦੀ ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ਤੇ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਫੈਸਲੇ ਲੱਦਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਨੇ। ਇਹੀ ਅਸੰਤੋਖ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਸਿਖਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਭਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਹੈ, ਅਪਰਾਧੀ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਸ਼ਹਿ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਫੁੱਟ ਪਾਉਣ ਤੇ ਵੰਡੀਆਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਗਰੁੱਪਾਂ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਹੈ। ਸਥਾਨਕ ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਮਿਆਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਿਆ-ਉਜਾੜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸੈਨਾ ਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਾਰਨ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਨਰਕ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸੈਨਾ ਦੇ ਆਤੰਕ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਏਨਾ ਵੱਡਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਸੈਨਾ ਤੇ ਆਈ.ਐਸ.ਆਈ. ਦੀ ਕਸੱਟਡੀ ਵਿਚੋਂ ਗ਼ਾਇਬ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੁੱਕ ਜਾਂ ਫੜ੍ਹ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਕਿ ਲੈ ਜਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਇਹਨਾਂ ਚੁੱਕੇ ਗਏ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਨੇ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਇਹ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਿਆਨਕ ਸ਼ਰੀਰਕ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। 2004 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤਕ ਕਈ ਹਜ਼ਾਰ ਲੋਕ ਲਾਪਤਾ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਨੇ। ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਮੁਹੰਮਦ ਅਸਲਮ ਰੈਸਾਨੀ ਨੇ ਕੇਂਦਰ ਨੂੰ ਚਿਤਾਵਨੀ ਦੇਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਇਹ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਾਪਤਾ ਹੋਣਾ ਗ੍ਰਹਿਯੁੱਧ ਨੂੰ ਭੜਕਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੇ ਚੀਫ ਜਸਟਿਸ ਨੇ ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਦੀ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਵਸਥਾ ਬਾਰੇ ਰਿਪੋਰਟ ਮੰਗੀ ਸੀ। ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਦੇ ਚੀਫ ਸਕੱਤਰ ਨੇ ਮਈ 2011 ਨੂੰ ਜਿਹੜੀ ਰਿਪੋਰਟ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ, ਉਸਨੂੰ ਚੀਫ ਜਸਟਿਸ ਨੇ ਤਸੱਲੀ ਬਖ਼ਸ਼ ਨਾ ਦੱਸਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਚੀਫ ਜਸਟਿਸ ਨੇ ਚੀਫ ਸਕੱਤਰ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੈਨਾ, ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਤੇ ਪੂਰਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੈ ਫੇਰ ਵੀ ਉਹ ਵਿਗੜਦੀ ਹੋਈ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਚੀਫ ਜਸਟਿਸ ਨੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਇਕ ਹਫ਼ਤੇ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਚਾਹੀ ਸੀ ਕਿ 2008 ਤੋਂ 2011 ਤਕ ਟਾਰਗੇਟ ਕਿਲਿੰਗ ਵਿਚ ਕਿੰਨੇ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਨੇ, ਕਿੰਨੇ ਲੋਕ ਲਾਪਤਾ ਨੇ, ਕਿੰਨੇ ਲਾਪਤਾ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਮਿਲ ਚੁੱਕੀਆਂ ਨੇ?
'ਗਾਰਡੀਅਨ' ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿਚ 29 ਮਾਰਚ, 2011 ਨੂੰ ਛਪੀ ਸੰਵਾਦਦਾਤਾ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਕਾਫੀ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਕੇ ਸਾਹਵੇਂ ਰੱਖ ਦੇਂਦੀ ਹੈ। ਰਿਪੋਰਟ ਦਾ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ—'ਕਾਰ ਇਕ ਵੱਡੇ ਗੇਟ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੁਕ ਗਈ, ਉਹ ਖੁੱਲ੍ਹਿਆ ਤੇ ਸਾਡੇ ਪਿੱਛੇ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਅੰਦਰ 55 ਸਾਲ ਦੀ ਲਾਲ ਬੀਬੀ ਸ਼ਾਲ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿਪਟੀ ਸੀ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਅੱਖਾਂ ਦਿਸ ਰਹੀਆਂ ਸਨ; ਉਹ ਸਾਡੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਕੰਬ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਉਸਦੇ ਮਰੇ ਹੋਏ ਬੇਟੇ ਨਜੀਬਉੱਲਾਹ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸਦੇ ਵੀਹ ਸਾਲ ਦੇ ਬੇਟੇ ਦੀ ਮੋਟਰ ਸਾਈਕਲ ਪਾਰਟਸ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਪਿਛਲੀ ਅਪ੍ਰੈਲ ਵਿਚ ਚੈਕ ਪੋਸਟ 'ਤੇ ਐਫ.ਸੀ. ਨੇ ਫੜ੍ਹਿਆ ਸੀ ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਿਆ। ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਕਵੇਟਾ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇਕ ਪਾਰਕ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਲਾਸ਼ ਮਿਲੀ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਜਿਸਮ ਉੱਤੇ ਬੜੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ 'ਟਾਰਚਰ' ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਦੁੱਖ ਪਰੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਦੰਦ ਬਚੇ ਸਨ। ਫੜ੍ਹੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਅਕਸਰ 20 ਤੋਂ 40 ਤਕ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ—ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਾਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ, ਦੁਕਾਨਦਾਰ, ਮਜਦੂਰ। ਅਕਸਰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਆਮ ਦਿਨ ਦਿਹਾੜੇ ਫੜ੍ਹ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਨੇ—ਬਸਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲਾਹ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਦੁਕਾਨਾ ਵਿਚੋਂ ਧੂ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਐਫ.ਸੀ. ਚੈਕ ਪੋਸਟਾਂ 'ਤੇ ਰੋਕ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਵਰਦੀਧਾਰੀ ਸਿਪਾਹੀ ਤੇ ਖ਼ੁਫੀਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਉਹ ਗ਼ਾਇਬ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਮਿਲਦੇ ਨੇ ਤਾਂ ਮਰੇ ਹੋਏ। ਲਗਭਗ 15 ਲਾਸ਼ਾਂ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਮਿਲਦੀਆਂ ਨੇ, ਅਹਿ ਪਿਛਲੇ ਛਨੀਵਾਰ ਨੂੰ ਹੀ ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਿੰਨ ਜਗਾਹਾਂ ਤੋਂ ਅੱਠ ਲਾਸ਼ਾਂ ਮਿਲੀਆਂ ਸਨ।'
ਸਿਰਫ਼ ਇਹੀ ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਟਾਰਗੇਟ ਕਿਲਿੰਗ ਦੇ ਇਲਾਵਾ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਦੋ ਗਿਰੋਹ ਵੀ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਤੇ 'ਸੁਸਾਈਡ ਬਾਂਬਿੰਗ' ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਤਾਲਿਬਾਨ ਵੀ ਆਪਣੇ ਹਿੰਸਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ।
ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੇਖੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਨੇ। ਜੇ ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੈਨਾ ਤੇ ਅਰਧ ਸੈਨਿਕ ਬਲਾਂ ਨੇ ਆਤੰਕ ਦਾ ਤਾਂਡਵ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹੋ ਕੰਮ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਾ ਤੇ ਅਰਧ ਸੈਨਿਕ ਬਲ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ। ਫ਼ਰਕ ਸ਼ਾਇਦ ਏਨਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਤੰਤਰ ਵਧੇਰੇ ਲੋਕਤਾਂਤਰਿਕ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਛੂਟ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਹੋਈ ਹੈ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਉੱਚ ਤੇ ਉੱਚ-ਮੱਧਵਰਗ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤਕ ਸੋਚਣ 'ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਈ ਇਲਾਕੇ ਅਮੀਰੀ ਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੇ ਜਿਊਂਦੇ-ਜਾਗਦੇ ਨਮੂਨੇ ਨੇ। ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਭੀਖ ਮੰਗਦੀ ਹੋਈ ਜਿਹੜੀ ਔਰਤ ਦਿਖਾਈ ਦੇਂਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ ਬੜੀ ਬਣੀ-ਠਣੀ ਤੇ ਥੋੜ੍ਹੇ-ਬਹੁਤੇ ਮੇਕਅੱਪ ਵਿਚ ਦਿਖਾਈ ਦੇਂਦੀ ਹੈ। ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਸ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਘੱਟ ਭੀਖ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ।
ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਵੀ ਅਮੀਰੀ ਦੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਆਪਣੀਆਂ ਭਿਆਨਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਧਨੱਡ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਵਰਗ ਹੈ। ਆਲੀਸ਼ਾਨ ਬਾਜ਼ਾਰ ਰਾਤ ਰਾਤ ਭਰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਦਰਸ਼ਨੀਂ ਰੇਸਤਰਾਂ ਦੇਰ ਰਾਤ ਤਕ ਮਹਿਮਾਨਾ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕਰਦੇ ਨੇ। ਛੋਟੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਤਾਂ ਨਜ਼ਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀਆਂ। ਸ਼ਾਨੋ ਸ਼ੌਕਤ ਦਾ ਇਹ ਆਲਮ ਹੈ ਕਿ ਪੈਸਾ ਪਾਣੀ ਵਾਂਗ ਵਹਿੰਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦੇਂਦਾ ਹੈ।
ਵੈਸੇ ਵੀ ਪੂਰੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਮੈਂ ਕੋਈ ਭੁੱਖਮਰੀ ਵਾਲੀ ਗ਼ਰੀਬੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖੀ ਜਿਹੜੀ ਸਾਡੇ ਬੜੀ ਸਾਫ਼ ਦਿਖਾਈ ਦੇਂਦੀ ਹੈ। ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕ ਤਾਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਨੇ ਪਰ ਭਾਰਤ ਵਰਗੀ ਗ਼ਰੀਬੀ—ਅਸਹਿ, ਬਰਬਰ, ਅਮਾਨਵੀ, ਵੀਭਤਸ, ਗ਼ਰੀਬੀ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ।
ਪੁੱਛਣ 'ਤੇ ਆਮ ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ, 'ਸਾਡਾ ਇਸਲਾਮੀ ਦੇਸ਼ ਹੈ ਨਾ। ਅੱਲ੍ਹਾਹ ਦੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਹੈ।'
ਪੈਸਾ ਕਿੱਥੋਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ? ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪੈਸੇ ਨਾਲੋਂ ਦੁੱਗਣਾ ਕਿਉਂਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਰੁਪਈਆ ਸਾਡੇ ਰੁਪਈਏ ਨਾਲੋਂ 50 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਘਟ ਵੈਲਿਊ ਦਾ ਹੈ।
ਵੈਸੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾ ਚਰਮਰਾ ਕੇ ਟੁੱਟ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਏਨਾ ਵੱਧ ਕਰਜ਼ੇ ਵਿਚ ਡੁੱਬਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਲਾਹੁਣਾ ਲਗਭਗ ਅਸੰਭਵ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਲਗਾਤਾਰ ਅਮਰੀਕੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਚਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜੇ ਅਮਰੀਕੀ ਸਹਾਇਤਾ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਦਿਵਾਲਾ ਨਿਕਲ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਸਭ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜਾਂ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਉੱਚ-ਵਰਗ ਕੋਲ ਏਨਾ ਪੈਸਾ ਕਿੰਜ, ਕਿੱਥੋਂ ਤੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ...!
ਮੁਲਤਾਨ ਤੋਂ ਕਰਾਚੀ ਜਾਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਟਰੇਨ ਵਿਚ ਨਾਲ ਦੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਮਾਜ ਵਿਵਸਥਾ ਬਾਰੇ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਲੋਕ ਟੈਕਸ ਨਹੀਂ ਦੇਂਦੇ। ਟੈਕਸ ਨਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਕਈ ਜਗ੍ਹਾ ਸੁਣਨ ਵਿਚ ਆਈ। ਟਰੇਨ ਵਿਚ ਲੋਕ ਦੱਸ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਿਹੜਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਗ਼ਲਤ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਉਸ ਵਿਚ ਕੁਝ ਸੱਚਾਈ ਤਾਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਚਾਲੀ ਮਿਲਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੇ, ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਟੈਕਸ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮਤਲਬ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਹੇਰ-ਫੇਰ ਤੇ ਭਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਏਨਾ ਵੱਧ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੱਡੇ ਲੋਕ, ਟੈਕਸ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਇਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਮਸਲਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਇਕ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਲੋਕ ਇੱਥੇ ਬੈਂਕ ਤੋਂ ਮੋਟੀ ਰਕਮ ਦੇ ਕਰਜ਼ੇ ਲੈਂਦੇ ਨੇ ਤੇ ਬੈਂਕ ਕਰਜ਼ੇ ਮੁਆਫ਼ ਕਰ ਦੇਂਦੇ ਨੇ। ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਇੰਜ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੀ ਖ਼ੂਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇੱਥੇ ਇਹ ਸੌਖ ਸਿਰਫ਼ ਉਦਯੋਗ ਤੇ ਵਪਾਰ ਜਗਤ ਨੂੰ ਹੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਇਹ 'ਸੇਵਾ' ਉੱਚ ਵਰਗ ਤੇ ਮੱਧ ਵਰਗ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਹੈ। 11 ਮਾਰਚ, 2011 ਦੇ ਡੇਲੀ ਟਾਈਮਸ ਦੇ ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਬੈਂਕ 'ਲੋਨ' ਵਾਪਸ ਨਾ ਦੇ ਸਕਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕਰੜੇ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣ ਦੀ ਹਦਾਇਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। 1971 ਤੋਂ 2009 ਤਕ ਦਿੱਤੇ ਗਏ 256 ਬਿਲੀਅਨ ਰੁਪਏ ਕਰਜ਼ੇ ਨੂੰ ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਸੰਧਰਭ ਵਿਚ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਰਜ਼ਾ ਵਾਪਸ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਅਪਰਾਧਕ ਮਾਮਲਾ ਦਰਜ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਚੀਫ ਜਸਟਿਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਬੈਂਕ ਦੇ ਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਤੇ ਮੈਨੇਜਰਾਂ ਨੂੰ ਕਰਜ਼ਾ ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਅੱਗੇ ਕਿਹਾ, ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਅਪਰਾਧੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਾਲ ਘੁੰਮਦੇ ਫਿਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ।
ਕਰਾਚੀ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਇਹ ਸੋਚਣਾ ਵਾਜਬ ਸੀ ਕਿ ਕਾਸ਼ ਮੈਂ ਸਿੰਧ ਦਾ ਪੇਂਡੂ ਇਲਾਕਾ ਦੇਖ ਸਕਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਸਿੰਧ ਦਾ ਪੇਂਡੂ ਇਲਾਕਾ ਵੀ ਕੁਝ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਵਾਲਾਂ ਵਿਚ ਉਲਝਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਸੀ ਜਾਂ ਸੁਣਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸਿੰਧ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਸਥਾਨਕ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ, ਜਿਸਨੂੰ ਸਿੰਧੀ ਵਿਚ 'ਵਡੇਰਾ' ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ, ਦੀ ਮਦਦ ਦੇ ਬਗ਼ੈਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ।
ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਸਿੰਧ ਵਿਚ ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਵੀਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦਿਲ ਵਿਚ ਇਕ ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਸਿੰਧ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵਡੇਰੇ ਰਾਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਾਂ।
ਮੈਂ ਹੋਟਲ ਤੋਂ ਅਮਾਦ ਦੇ ਘਰ ਸਿਫਟ ਹੋ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਸੀ ਕਿ ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਮਹਿੰਗੇ ਤੋਂ ਮਹਿੰਗੇ ਕਲਬ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਤੇ ਕਰਾਚੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਿੰਗੀ ਕਾਲੋਨੀ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਅਮਾਦ ਜ਼ਰੂਰ ਕਿਸੇ ਸਿੰਧੀ ਵਡੇਰੇ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਿਹੜਾ ਮੈਨੂੰ ਸਿੰਧ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਲੈ ਜਾਵੇਗਾ।
ਅਮਾਦ ਤੋਂ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇਹ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਕਿਸੇ ਸਿੰਧੀ ਵਡੇਰੇ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਚੱਕਰਾਂ 'ਚ ਪੈ ਗਿਆ।
“ਮੈਂ ਸਿੰਧ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਆਂ। ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਏ ਕਿ ਉੱਥੇ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਵਡੇਰਾ ਹੀ ਲੈ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।”
“ਹਾਂ ਇਹ ਤਾਂ ਸੱਚ ਏ।”
“ਤਾਂ ਤੂੰ ਕਿਸੇ ਵਡੇਰੇ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਏਂ?”
ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ 'ਨਹੀਂ' ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਤੁਸੀਂ ਉੱਥੇ ਕੀ ਦੇਖਣਾ ਏਂ?”
“ਬਸ ਯਾਰ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ।” ਮੈਂ ਕਿਹਾ।
“ਬਸ ਸਮਝ ਲਓ ਕਿ ਆਪਣੇ ਇੱਥੇ, ਇੰਡੀਆ ਵਿਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿਹੋ-ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਸਨ ਓਹੋ-ਜਿਹੇ ਹੀ ਸਿੰਧ ਵਿਚ ਅੱਜ ਤੀਕ ਹੈਨ।” ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਅਮਾਦ ਨੇ ਅਧਿਆਏ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਸਮਝ ਗਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਪਰ ਮੈਂ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਹਾਰੀ ਤੇ ਸੈਨਾ ਦੇ ਰਿਟਾਇਰਡ ਬਿਰਗੇਡੀਅਰ ਨੂੰ ਇਹੋ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਜਿਹੜੇ ਦੂਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਸਨ ਤੇ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਿੱਧੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਕਿਹਾ, “ਜੇ ਕੋਈ ਵਡੇਰਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੈ ਵੀ ਜਾਏ ਤਾਂ ਵੀ ਨਾ ਜਾਣਾ।”
“ਕਿਉਂ?”
“ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਵੀਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਏ।”
“ਪਰ ਵਡੇਰੇ।”
“ਇਕ ਹੱਦ ਤਕ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਚਾਉਣਗੇ...ਹਾਈਵੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਰੇਂਜਰ ਗੱਡੀਆਂ ਰੋਕਦੇ ਨੇ...ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਓ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਕੀ ਨੇ...ਰੇਂਜਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਮਝ ਜਾਣਗੇ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਨਹੀਂ ਓ ਤੇ ਜਦੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਇਕ 'ਭਾਰਤੀ' ਚੋਰੀ-ਛਿੱਪੇ ਸਿੰਧ ਵਿਚ ਇੰਟਰ ਹੋ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤਾਂ...।”
“ਠੀਕ ਏ...ਠੀਕ ਏ...” ਮੈਂ ਕਿਹਾ।
“ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਮਿਲ ਸਕਦੇ ਓ ਜਿਹੜੇ ਸਿੰਧ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਾਫੀ ਕੁਝ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਨੇ।” ਉਹ ਬੋਲੇ।
ਸਿੰਧ ਦਾ ਪੇਂਡੂ ਇਲਾਕਾ ਮੱਧ-ਕਾਲੀਨ ਜਿਹਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਸੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉੱਥੇ ਹੁਣ ਵੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਵਾਲੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਰ ਨੇ। ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਨਹੀਂ ਵਡੇਰਿਆਂ ਦਾ ਰਾਜ ਚੱਲਦਾ ਹੈ। ਭੁੱਟੋ ਪਰਿਵਾਰ ਕੋਲ ਏਨੀ ਜ਼ਮੀਨ ਹੈ ਕਿ ਟਰੇਨ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਦੋ ਘੰਟੇ ਚੱਲਦੀ ਹੈ। ਵਡੇਰਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨੇ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕਰਮਚਾਰੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਵਿਚ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਨੇ ਆਦਿ ਆਦਿ। ਮੈਂ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਈ ਗੱਲਾਂ ਮਨ ਘੜੰਤ ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਨੇ ਪਰ ਸਿੰਧ ਵਿਚ ਅੱਜ ਕੀ ਹੈ, ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਨਾ।
ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਵੱਡੇ ਸਾਮੰਤਾਂ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿੱਨਾ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਇਕਬਾਲ ਦੇ ਸਮਤਾਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਕੁਰਾਨ ਸ਼ਰੀਫ ਦੇ ਸਮਾਨਤਾ ਸੰਬੰਧੀ ਸੁਨੇਹਿਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਕਦੀ ਸਾਮੰਤਾਂ 'ਤੇ ਕੋਈ ਅੰਕੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਲਾ ਸਕੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਅੱਜ ਵੀ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਲਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੀ। ਸਿੰਧ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਧੁਰੀ ਸਾਮੰਤ ਨੇ।
ਸਨ 1959 ਵਿਚ ਨਿਜੀ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਉੱਤੇ ਸੀਲਿੰਗ ਲਾਈ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸਦੇ ਤਹਿਤ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ 500 ਏਕੜ ਸਿੰਜਾਈ ਵਿਵਸਥਾ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ 1000 ਏਕੜ ਬਿਨਾਂ ਸਿੰਜਾਈ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਪਰਿਵਾਰ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਵਿਅਕਤੀ 'ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਸਾਮੰਤਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਦੇ ਝੂਠੇ-ਸੱਚੇ ਬੈਨਾਮੇ ਕਰਕੇ ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਤੋਂ ਪੂਛ ਛੁਡਵਾਅ ਲਈ ਸੀ। ਇਹੋ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਚ ਇਹ ਪੋਲ ਵੀ ਰੱਖੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਵੱਧ ਉਪਜਾਊ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਦੀ ਸੀਲਿੰਗ ਲਈ ਵੱਖਰਾ ਪੈਮਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਸਾਮੰਤਾਂ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਸੀ।
ਸਨ 2000 ਦੇ ਭੂਮੀ ਸਰਵੇਖਣ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ 61 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਭੋਇੰ ਦੇ 88 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਭੂੰ-ਸਵਾਮੀਆਂ ਕੋਲ ਪੰਜ ਏਕੜ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਭੋਇੰ ਹੈ। ਤੇ 50 ਏਕੜ ਤੇ ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਵਧ ਭੋਇੰ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਿਰਫ ਦੋ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਲੋਕ ਨੇ। ਮਾਲਕੀ ਦੇ ਇਸ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਆਸਮਾਨ ਜਿੱਡੇ ਪਾੜੇ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸਿੰਧ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਭਿਆਨਕ ਗ਼ਰੀਬੀ ਹੈ। ਡੇਲੀ ਟਾਈਮਸ 12 ਅਗਸਤ, 2008 ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਇਕ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ, ਵੰਡ ਵਿਵਸਥਾ ਹੀ ਸਿੰਧ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਬੇਜ਼ਮੀਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਦਲਿੱਦਤਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਖੇਤੀ ਦੇ ਢੰਗ ਬਦਲ ਗਏ ਨੇ। ਟਰੈਕਟਰ, ਟਿਊਬਵੈੱਲ ਆ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਤੇ ਸੀਰੀ ਵਿਚਕਾਰ ਉਹੀ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਸਮਾਜ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਬੰਧੁਆ ਮਜਦੂਰਾਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। 1992 ਵਿਚ ਬੰਧੁਆ ਮਜਦੂਰੀ ਨੂੰ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਰਾਰ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ 1952 ਦੇ ਟੇਨੈਂਸੀ ਐਕਟ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਖ਼ਾਰਜ ਕਰਦੇ ਨੇ। ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਇਸ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਬੰਧੁਆ ਮਜਦੂਰ ਨੂੰ ਬੰਧੁਆ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
ਦਰਅਸਲ ਸਿੰਧ ਵਿਚ ਸਭ ਕੁਝ ਸਥਾਨਕ ਸਾਮੰਤਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਹੈ। ਆਂਕੜੇ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸਭ ਜਾਣਦੇ ਨੇ ਕਿ ਫੌਜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਜਗੀਰਦਾਰ ਲਿਯਾਕਤ ਅਲੀ ਜਟੋਈ ਹੈਨ ਜਿਹਨਾਂ ਕੋਲ 30,000 ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਹੈ। ਜਟੋਈ ਇਕੱਲੇ ਨਹੀਂ, ਉਹਨਾਂ ਵਰਗੇ ਭੂੰ-ਸਵਾਮੀਆਂ ਨਾਲ ਸਿੰਧ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਭੂੰ-ਸਵਾਮੀ ਪਿੰਡ, ਇਲਾਕੇ, ਕਸਬੇ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਉੱਤੇ ਪੂਰਾ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਦੇ ਨੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਨੇ ਤੇ ਸਰਕਾਰਾਂ ਵੀ ਉਹੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਨੇ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਸਿੰਧ ਦੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਨਿਜੀ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਖ਼ਬਰਾਂ ਛਪਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਨੇ। ਮੋਨੂ ਭੀਲ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਇਸ ਦੀ ਇਕ ਵੱਡੀ ਉਦਾਹਰਨ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ, ਦਲਿਤ ਆਦਿਵਾਸੀ ਮੋਨੂ ਭੀਲ ਜ਼ਿਲਾ ਸੰਘਾਰ ਦੇ ਇਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਾਮੰਤ ਅਬਦੁਲ ਰਹਿਮਾਨ ਮਾਰੀ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਕੰਮ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਾਮੰਤ ਨੇ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਤੋਂ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋ ਕੇ ਮੋਨੂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਨਿੱਜੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਗੱਲ ਮਈ 1998 ਦੀ ਹੈ। ਮਾਨਵ ਅਧਿਕਾਰ ਆਯੋਗ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਿੰਧ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਹੁਕਮ 'ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਮੋਨੂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਸਾਮੰਤ ਦੇ ਗੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਫੇਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਗਵਾਹ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਆਖ਼ਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਸਿੰਧ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਕੱਤਰ ਤੇ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਜਰਨਲ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮੋਨੂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਬਰਾਮਦ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਡੀ.ਆਈ.ਜੀ. ਰਾਣਾ ਸਲੀਮਉੱਲਾ ਖਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮੋਨੂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਕਿੱਥੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸਿੰਧ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਅਰਾਬਾਬ ਰਹੀਮ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਬਦਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਬਲਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਸਪੈਂਡ ਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਜੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਾਮੰਤ ਅਬਦੁਲ ਰਹਿਮਾਨ ਮਾਰੀ ਨੂੰ ਹੱਥ ਵੀ ਲਾਉਂਦੀ ਤਾਂ 'ਡਿੱਗ' ਜਾਂਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਮਾਰੀ ਰਾਜਨੈਤਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਤਿ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਪੀਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦਾ ਆਦਮੀ ਸੀ। ਤੇ ਉਦੋਂ ਦਾ ਇਹ ਮਾਮਲਾ ਠੰਡਾ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਸਿੰਧ ਖੇਤ ਬੰਧੁਆ ਮਜਦੂਰ ਦਲਿਤ ਸਮੁਦਾਏ ਦੇ ਨੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਕੁਝ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਨੇ। ਇਕ ਮੋਟੇ ਅੰਦਾਜੇ ਮੁਤਾਬਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ 3 ਮਿਲੀਅਨ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚੋਂ ਅੱਸੀ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦਲਿਤ ਨੇ, ਤੇ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਉਹ ਬਿਆਲੀ ਗੋਤਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਨੇ। ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੀਲ, ਮੇਧਵਾਲ, ਓਧ ਤੇ ਕੋਹਲੀ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਇਕ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੱਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਿੰਧ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਾਮੰਤ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦਲਿਤਾਂ ਦੀ ਤੁਲਾਂ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਦਲਿਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੰਮ 'ਤੇ ਲਾਉਣਾ ਵਧੇਰੇ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਨੇ ਕਿਉਂਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦਲਿਤ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਇਕ ਸਹਾਰਾ ਤਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਹਿੰਦੂ ਦਲਿਤ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੇਸਹਾਰਾ ਤੇ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸਾਮੰਤ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੇ ਨੇ।
ਕਰਾਚੀ ਮੋਹਾਜਿਰਾਂ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਉਰਦੂ ਦਾ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਕੇਂਦਰ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਦੇ 75 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਰਾਜਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਦਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਕਰਾਚੀ ਪਰੰਪਰਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਉਰਦੂ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਨ ਪਿੱਛੋਂ ਮੋਹਾਜਿਰ ਹੀ ਉਰਦੂ ਨੂੰ ਕਰਾਚੀ ਲੈ ਗਏ ਸਨ।
ਮੇਰਾ ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਉਰਦੂ ਦਾ ਬੜਾ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਬੋਲਬਾਲਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਘੱਟ-ਤੋਂ-ਘੱਟ ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਬਿਹਤਰ ਹੋਵੇਗਾ ਜੋ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਮੀਦਾਂ ਘੱਟ ਪੂਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ। ਵੈਸੇ ਉਰਦੂ ਅਦਬ ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦਾ ਇਕ 'ਸੀਨ' ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਵੀ ਹੈ। ਜਿਹੜਾ ਕਰਾਚੀ ਨਾਲੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ ਤੇ ਅੱਲਾਮਾ ਇਕਬਾਲ ਤੇ ਫ਼ੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ 'ਫ਼ੈਜ਼' ਵਰਗੇ ਕਵੀਆਂ ਉੱਤੇ ਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਡਾ. ਜਮਾਲ ਨਕਵੀ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਉਰਦੂ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ, ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਇਹੋ ਸਮਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ ਕਿ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸੰਗਠਨ ਇਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੇ ਸਾਂਝੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪਾਲਕ ਨੇ ਬਲਕਿ ਇਹ ਸਮਾਨਤਾ ਵੀ ਲੱਗੀ ਕਿ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੇ ਜਿਵੇਂ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਰਚਦੇ ਨੇ, ਮਾਨਤਾ ਦੇਂਦੇ ਨੇ, ਤੇ ਉਤਸਾਹਿਤ ਕਰਦੇ ਨੇ, ਓਵੇਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ 'ਪ੍ਰਲੇਸ' ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਭਾਰਤੀ 'ਪ੍ਰਲੇਸ' ਦੇ ਅਹੁਦਾਬਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਸਰੋਕਾਰ ਨੇ, ਉਹੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪ੍ਰਲੇਸ ਦੇ ਵੀ ਨੇ। ਮੈਨੂੰ ਸਵਰਗੀ ਕਮਲਾ ਪਰਸਾਦ ਜੀ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਲੇਸ ਦੇ ਮਹਾਮੰਤਰੀ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪ੍ਰਲੇਸ ਦੇ ਮਹਾਮੰਤਰੀ ਡਾ. ਰਾਹਤ ਸਈਦ ਵਿਚ ਬੜੀਆਂ ਸਮਤਾਵਾਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀਆ।
ਅਜਮਲ ਕਮਾਲ ਦੇ ਘਰ ਉਰਦੂ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਕੁਝ ਯਾਦਗਾਰ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਹੋਈਆਂ ਜਿਹਨਾਂ ਨਾਲ ਹਿੰਦੀ-ਉਰਦੂ ਅਦਬ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਭਾਰਤ-ਪਾਕ ਸਮਾਜ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆ ਰਹੀਆਂ। ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੇ ਦੋਵਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕ, ਕਵੀ ਇਕੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਚਦੇ ਨੇ। ਜੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੇਖਕ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ 'ਆਈਸੋਲੇਟੇਡ' ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਨੇ ਤਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਉਰਦੂ ਲੇਖਕ ਫੌਜੀ ਤਾਨਸ਼ਾਹੀ ਤੋਂ ਤੰਗ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਨੇ ਤੇ ਉਮੀਦ ਦੀ ਬੜੀ ਮੱਧਮ ਤੇ ਕਮਜੋਰ ਕਿਰਨ ਦੇਖਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ।
ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਡਾ. ਜਮਾਲ ਨਕਵੀ ਉਰਦੂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਗਏ। ਉੱਥੇ ਸਾਰੇ ਲੇਖਕ ਤੇ ਅਹੁਦੇਦਾਰ ਬੜੇ ਮੋਹ, ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਮਿਲੇ, ਪਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿਚ ਜਿਹੜੇ ਸ਼ੰਕੇ ਸਨ, ਉਹ ਓਵੇਂ ਦੀ ਜਿਵੇਂ ਰਹੇ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਇਹ ਮੇਰੀ ਨਿੱਜੀ ਹੱਦ ਹੋਵੇ।
ਜਮਾਲ ਨਕਵੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਦੇ ਉਰਦੂ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ ਲੈ ਗਏ। ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਟੱਡੀ ਸੈਂਟਰ ਵਿਚ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਵਗ਼ੈਰਾ ਨਾਲ ਮਿਲਵਾਇਆ। ਉਰਦੂ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਮੁਖੀ ਨਾਲ ਮਿਲਵਾਇਆ। ਸਭ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜੁਲ ਕੇ ਇਹੀ ਲੱਗਿਆ, ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਾਂ ਬਹੁਤਾ ਉਹੀ ਆਪਣੇ ਇੱਥੋਂ ਵਾਲਾ ਹਾਲ ਹੀ ਹੈ...:
'ਆ ਅੰਦਲੀਪ ਮਿਲ ਕੇ ਕਰੇਂ ਆਹੋ ਜਾਰਿਯਾ,
ਤੂ ਹਾਯ ਗੁਲ ਪੁਕਾਰ, ਮੈਂ ਚਿੱਲਾਊਂ ਹਾਯ ਦਿਲ।'
ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਾਮ ਦੀ ਮਹਿਫਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਜ਼ੀ। ਇਕ ਰਾਤ ਅਸੀਂ ਅਜੀਬ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਦੇ ਹੋਏ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਤੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਕੱਟਦੇ ਇਕ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਫ਼ਲੈਟ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚੇ ਜਿਹੜਾ ਦੇਖਣ ਵਿਚ ਇੰਜ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉੱਥੇ ਉਹ ਕੰਮ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਨੇ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗ਼ਲਤਫਹਿਮੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਮਮਨੂ (ਵਰਜਿਤ) ਕਰਾਰ ਦੇਂਦਾ ਹੈ। ਚਲੋ ਖ਼ੈਰ, ਉੱਥੇ ਕਈ ਮਿਹਰਬਾਨ, ਉਰਦੂ ਦੇ ਜਾਣੇ-ਮਾਣੇ ਆਲੋਚਕ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਸਿੱਦੀਕੀ, ਸੱਯਦ ਸ਼ਮਸਉੱਦੀਨ, ਹਬੀਬ ਹਯਾਤ ਤੇ ਭੱਟੀ ਸਾਹਬ ਆ ਗਏ। ਰਾਤ ਦੇਰ ਤਕ ਅਦਬ, ਆਰਟ ਤੇ ਸਮਾਜ ਉੱਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ। ਸੱਯਦ ਸ਼ਮਸਉੱਦੀਨ ਨੇ ਮਿਹਰ ਕੀਤੀ ਤੇ ਮਾਨਵ ਅਧਿਕਾਰ ਆਯੋਗ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ 2009 ਦੀ ਇਕ ਰਿਪੋਰਟ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿਚ ਬੜੀ ਮਦਦ ਮਿਲੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਡਾ. ਆਸਿਫ ਫੱਰੁਖੀ ਨੇ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। ਗੱਲਬਾਤ ਦੌਰਾਨ ਭੱਟੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇੰਡੀਆ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਹੈ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ਹਜੂਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਖ਼ੁਦ ਆਪਣੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਏ, ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਦੀ ਲੋੜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।” ਜਦ ਇਹ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਸਵੇਰੇ ਹੋਟਲ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਟੈਲੀਵੀਜ਼ਨ ਚੈਨਲ ਉੱਤੇ ਦੇਖਿਆ ਇਕ ਫੋਨ-ਇਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ—ਜਿਸ ਵਿਚ ਫੋਨ 'ਤੇ ਸਟੂਡਿਓ ਵਿਚ 'ਐਂਕਰ' ਨੂੰ 'ਕਾਲਰ' ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ—ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਚੰਗੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣਾਓ...ਅਸੀਂ ਪੱਚੀ ਸਾਲ ਤੋਂ ਕੋਈ ਚੰਗੀ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਸੁਣੀ।
ਉਰਦੂ ਦੇ ਇਕ ਹੋਰ ਸਰਕਲ ਵਿਚ ਜਾਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਉਰਦੂ ਦੇ ਫਿਕਸ਼ਨ ਰਾਈਟਰ ਸਬਾ ਦੀਵਾਨ ਦੇ ਘਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਚਰਚਿਤ ਲੇਖਕਾਂ, ਕਵੀਆਂ ਨਾਲ ਬੜੀ ਚੰਗੀ ਗੱਲਬਾਤ ਤੇ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਗੁਜਰਾਤੀ ਦੇ ਲੇਖਕ ਖੱਤਰੀ ਇਸਮਤ ਅਜੀ ਪਟੇਲ ਨੇ ਆਪਣਾ ਵਿਜਿਟਿੰਗ ਕਾਰਡ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਗੁਜਰਾਤੀ ਲਿੱਪੀ ਵਿਚ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਦੌਰਾਨ ਕਿਸੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਲੇਖਕ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਲੋਕ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੋਟਲ ਵਿਚ ਕਮਰਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ, ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।
2 ਮਾਰਚ, 2011 ਜਾਂ 3 ਮਾਰਚ, 2011 ਦੀ ਰਾਤ ਤਿੰਨ ਵਜੇ ਅੱਖ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਈ। ਖਿੜਕੀ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇਖਿਆ। ਪੂਰਾ ਕਰਾਚੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਸੁੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਠ ਕੇ ਲਾਈਟਾਂ ਜਗਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਅਚਾਨਕ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਖ਼ਿਆਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਤਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਜੋ ਦੇਖਿਆ ਹੈ ਤੇ ਉਸਦੇ ਜਿਹੜੇ 'ਇੰਪ੍ਰੈਸ਼ਨ' ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਪਏ ਨੇ, ਕਿਉਂ ਨਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਰਤੀਬ ਵਿਚ ਲਿਖ ਦਿਆਂ...:
...ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਬਕਰਿਆਂ ਦੇ ਦਾੜ੍ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।
...ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਕੁੱਤਿਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਬਿੱਲੀਆਂ ਨੇ ਲੈ ਲਈ ਹੈ।
...ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਫੌਜ ਮੁਲਕ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਜਾਂ ਮੁਲਕ ਫੌਜ ਦੀ ਖਿਦਮਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।
...ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਹੈ। ਜਦ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।
...ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸੂਰਜ ਪੱਛਮ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ।
...ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਟੀਚਰ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਟੀਚਰ ਹੋਣਾ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੈ।
...ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਸਭ ਕੁਝ ਛਾਪ ਲੈਂਦੇ ਨੇ ਪਰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨਹੀਂ ਛਾਪਦੇ।
...ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਗ਼ੈਰ ਇਸਲਾਮੀ ਟੈਕਸ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
...ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਇਕ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਦੋ ਕਰ ਦੇਣ ਵਿਚ ਮਾਹਰ ਹੈ।
'ਡਿਵਾਈਡ ਐਂਡ ਰੂਲ' ਸਿਰਫ਼ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਅਖਾਣ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹੀ।
ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਡਿਫੈਂਸ ਕਾਲੋਨੀ ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਬੰਗਲਿਆਂ ਵਿਚ ਇਕ ਬੰਗਲਾ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਅਮਾਦਉੱਦੀਨ ਸਈਦ ਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜੇ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਦੇ ਕਲਾਸ ਫੈਲੋ ਸਨ ਤੇ ਪਿਛਲੇ 40 ਸਾਲ ਤੋਂ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਨੇ। ਪੀ.ਆਈ.ਏ. ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਕਿਸੇ ਉੱਚੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਏ ਨੇ। ਟਹਿਕਦੀ, ਮਹਿਕਦੀ ਤੇ ਨੌਕਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਕੋਠੀ ਦੇਖ ਕੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਹੋਈ। ਆਪਣਾ ਇਕ ਦੋਸਤ ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਅਮਾਦ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਕਮਰਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਨੌਕਰਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਪੂਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਫੇਰ ਉਸਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸਦਾ 'ਕੁੱਕ' ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਨਾਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਖਾਣੇ ਬਣਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਫਰਮਾਇਸ਼ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਟੈਲੀਅਨ 'ਸਪੇਗੇਟੀ ਵਿਦ ਮੀਟ ਬਾਲਡ' ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਫਰਮਾਇਸ਼ ਕੀਤੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਦਿਨ ਦੇ ਗਿਆਰਾਂ ਵੱਜੇ ਸਨ ਤੇ ਦੁਪਹਿਰ ਦੇ ਖਾਣੇ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਅਮਾਦ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਚਾਹਾਂ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਇਕ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਚੱਲ ਸਕਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਪਤਨੀ ਲਈ ਹਾਸ਼ਿਮ ਦਾ ਸੁਰਮਾ ਖ਼ਰੀਦਨਾ ਸੀ। ਅਮਾਦ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਹੈ, ਮਿਲ ਜਾਏਗਾ। ਬਰੇਲੀ ਵਾਂਗ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਵੀ ਬੜੇ ਚੰਗੇ ਸੁਰਮੇ ਬਣਦੇ ਨੇ। ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਮੈਂ ਇਕ ਬੋਰਡ ਦੇਖਿਆ ਸੀ 'ਐਨਕ ਤੋੜ ਸੁਰਮਾ' ਮਤਲਬ ਏਨਾ ਚੰਗਾ ਸੁਰਮਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਐਨਕ ਤੋੜ ਦਿਓਗੇ...ਮਤਲਬ ਉਸਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗੀ। ਮੈਂ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਐਨਕ ਤੋੜਨ ਦਾ ਰਿਸਕ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ, ਇਸ ਲਈ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਗਿਆ ਸਾਂ।
ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਮਾਰਕੀਟ ਗਏ—ਸ਼ਾਨਦਾਰ, ਜੈਸੀ ਕਾਲੋਨੀ ਵੈਸੀ ਮਾਰਕੀਟ। ਅਮਾਦ ਨੇ ਆਪਣੇ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਗੱਡੀ ਰੋਕਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਭੌਂ ਕੇ ਬੋਲੇ, “ਚੱਲੋ...ਮੈਂ ਐਨਕ ਲੈਣੀ ਏਂ।” ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਇਕ ਬਲਾਕ ਵੱਲ ਵਧੇ ਤਾਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉੱਥੇ 'ਪੈਰਾ-ਮਿਲਟਰੀ ਫੋਰਸ਼' ਦੀਆਂ ਬਖਤਰਬੰਦ ਗੱਡੀਆਂ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਨੇ। ਇਕ ਐਂਬੂਲੈਂਸ਼ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ। ਅੱਗੇ ਜਾਣਦਾ ਰਸਤਾ ਬੰਦ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।
“ਇਹ ਕੀ ਏ?” ਅਮਾਦ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਬੰਦ ਏ...ਅੰਦਰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ।”
“ਕਿਉਂ? ਮੈਂ ਸਾਹਮਣੀ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਐਨਕ ਲੈਣੀ ਏਂ।”
“ਉਧਰ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ।”
“ਕਿਉਂ?”
“ਆਰਡਰ ਨਹੀਂ ਹੈ।”
“ਗੱਲ ਕੀ ਏ...ਕੁਛ ਤਾਂ ਦੱਸੋ।” ਅਮਾਦ ਨੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਉਧਰ ਇਕ ਅਮਰੀਕਨ ਐਨਕ ਲੈਣ ਆਇਆ ਏ।”
ਅਮਾਨ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਚੱਲੋ...ਜਦ ਤਕ ਉਹ ਨਹੀਂ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ, ਇਹ ਲੋਕ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਦੇਣਗੇ।”
“ਕਿਉਂ?” ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਅਮਰੀਕਨਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਏ।”
ਅਸੀਂ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਬੈਠ ਚੁੱਕੇ ਸੀ।
“ਕਿਉਂ?”
“ਲੋਕ ਅਮਰੀਕਨਾਂ ਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦੇ ਨੇ।”
“ਯਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਦੋਸਤ ਅਮਰੀਕਾ ਏ।”
“ਹਾਂ, ਅਮਰੀਕਨ ਪੈਸੇ 'ਤੇ ਈ ਮੁਲਕ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਏ।”
“ਫੇਰ?”
“ਇਹੀ ਨਹੀਂ...ਇੱਥੇ ਜਿਹੜੇ ਚੰਗੇ ਵੱਡੇ ਖਾਂਦੇ-ਪੀਂਦੇ ਲੋਕ ਨੇ ਸਭ ਦੀ ਅਮਰੀਕਾ 'ਚ ਪ੍ਰਾਪਰਟੀ ਏ, ਬੱਚੇ ਉੱਥੇ ਈ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਨੇ...ਇੱਥੇ 'ਡਬਲ ਪਾਸਪੋਰਟ' ਦਾ ਸਿਸਟਮ ਏ ਨਾ? ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਦੋ ਪਾਸਪੋਰਟ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਓ ਤੇ ਬਹੁਤਿਆਂ ਕੋਲ ਅਮਰੀਕਨ ਪਾਸਪੋਰਟ ਵੀ ਹੈਨ।”
“ਫੇਰ ਵੀ ਨਫ਼ਰਤ?”
“ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਜਦੋਂ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਇਸਲਾਮੀ ਮੁਜਾਹੇਦੀਨ ਨੂੰ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਸਨ...ਹੁਣ...ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਅਮਰੀਕਾ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਲੜ ਰਿਹਾ ਏ। ਡਰੋਨ ਹਮਲੇ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਉੱਤੇ ਅਮਰੀਕੀ ਸੀ.ਆਈ.ਏ. ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤ...ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘੁੰਮਦੇ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਵਿਹੜੇ 'ਚ ਟਹਿਲ ਰਹੇ ਹੋਣ। ਇਸਲਾਮੀ ਜਿਹਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਏਨਾ ਉਪਰ ਚੁੱਕਣ ਪਿੱਛੋਂ ਅਮਰੀਕਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਏ ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਧੂੜ ਚਟਾਅ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ਤੇ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰੇ। ਜਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰੇ। ਅਜੇ ਕੋਈ ਮਹੀਨਾ ਕੁ ਪਹਿਲਾਂ ਪਾਕਿਤਸਾਨ ਵਿਚ ਅਮਰੀਕੀ ਸਫ਼ੀਰ (ਰਾਜਦੂਤ) ਨੇ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਇਹ ਹੱਕ ਏ ਕਿ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਮਾਮਲਿਆਂ 'ਚ ਦਖਲ ਦਵੇ ਕਿਉਂਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਏਨਾ ਪੈਸਾ ਦੇਂਦਾ ਹੈ...”
“ਕੀ ਨਫ਼ਰਤ ਏਨੀ ਵਧ ਏ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੀ...।”
ਉਹ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਟੁੱਕ ਕੇ ਬੋਲਿਆ, “ਸ਼ਾਇਦ ਇੰਜ ਤਾਂ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਹੁਣ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਆ ਰਿਹਾ ਏ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਜਾਂ ਕਹੋ 'ਵੈਸਟ' ਨੇ ਆਪਣੇ ਫਾਇਦੇ ਲਈ ਮੁਸਲਿਮ ਮੁਲਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤੇ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਏ।”
“ਹਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਮੈਂ ਸਹਿਮਤ ਆਂ...ਦੇਖੋ ਤੁਰਕੀ ਵਿਚ ਖ਼ਲੀਫਾ ਨੂੰ ਹਟਾਅ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਇਸਲਾਮ ਜਾਂ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਕਿ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਰਾਜ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਏ ਬਿਲਕੁਲ 'ਬੈਕ ਗਰਾਊਂਡ' ਵਿਚ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਈਰਾਨ ਦੀ ਇਸਲਾਮੀ ਕਰਾਂਤੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਫੇਰ 'ਫੋਰ ਫਰੰਟ' 'ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਈਰਾਨ ਤੇ ਈਰਾਨ 'ਚ ਇਹ ਸਭ ਕਿਉਂ ਹੋਇਆ?...ਇਹ ਸਭ ਜਾਣਦੇ ਨੇ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਈਰਾਨ ਦੇ ਤੇਲ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਕਬਜ਼ਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਈਰਾਨ ਦੀ ਚੁਣੀ ਹੋਈ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਤਖ਼ਤਾ ਪਲਟ ਕੇ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਈਰਾਨ ਦੀ ਸੱਤਾ ਸੌਂਪੀ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਵਿਚ ਈਰਾਨ ਦਾ ਇਸਲਾਮੀ ਇਨਕਲਾਬ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਤੁਸੀਂ ਸੋਚੋ ਜੇ ਸਨ 1955 ਤੋਂ ਈਰਾਨ ਵਿਚ ਇਕ ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ ਸਰਕਾਰ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਇਸਲਾਮੀ ਕੱਟੜਵਾਦ ਉੱਥੇ ਕਿੰਜ ਪੈਰ ਜਮਾਅ ਸਕਦਾ ਸੀ? ਜਿਵੇਂ ਤੁਰਕੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਜਮਾਅ ਸਕਿਆ...?”
“ਇਹੋ ਸਭ ਗੱਲਾਂ ਨੇ...ਈਰਾਕ ਹੈ...ਇਜਰਾਈਲ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਅਮਰੀਕੀ ਸਪੋਰਟ ਏ।” ਉਹ ਬੋਲੇ।
“ਇਹ ਦੱਸੋ ਬਈ ਕਿ ਕੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਸੱਚਮੁੱਚ ਤਾਲਿਬਾਨ ਨਾਲ ਲੜ ਰਹੀ ਏ? ਜਾਂ ਦਿਖਾਵਾ ਕਰ ਰਹੀ ਏ?” ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਸ਼ਾਇਦ ਦੋਵੇਂ ਗੱਲਾਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਨੇ।” ਉਹ ਬੋਲੇ।
“ਇਹ ਕਿੰਜ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ?”
“ਜਿਵੇਂ ਤੁਹਾਡਾ ਹੱਥ ਕਿਸੇ ਪੱਥਰ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਦਬਿਆ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਲਾ ਕੇ ਹੱਥ ਕੱਢ ਵੀ ਨਾ ਸਕਦੇ ਹੋਵੋ ਤੇ ਹੱਥ ਨੂੰ ਪੱਥਰ ਹੇਠ ਦਬਿਆ ਵੀ ਨਾ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਹੋਵੋ।”
ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਤਾਲਿਬਾਨ ਨਾਰਥ ਵੈਸਟ, ਫਰੰਟੀਅਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੱਤ ਜ਼ਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸਰਕਾਰ ਚਲਾ ਰਹੇ ਨੇ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮੀ ਸ਼ਰੀਆ ਕਾਨੂੰਨ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਤਾਲਿਬਾਨ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੈਨਾ ਵਿਚਕਾਰ ਯੁੱਧ ਵੀ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਹਾਕਮ ਵਰਗ ਤੇ ਸੈਨਾ ਦੀ ਇਹ ਸੋਚ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਟੁਕੜਾ ਦੇ ਕੇ ਤਾਲਿਬਾਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੋਏ ਤਾਂ ਕੋਈ ਖਾਸ ਗੱਲ ਨਹੀਂ।
ਮੁੱਦਾ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਤਾਲਿਬਾਨ ਇਕ ਦਿਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਉੱਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲੈਣਗੇ। ਅਸਲ ਮੁੱਦਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਤਾਲਿਬਾਨ ਜਾਂ ਕਹੋ ਕੱਟੜਵਾਦੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਆਪਣੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਤੇ ਆਪਣੇ 'ਮਿਸ਼ਨ' ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਜਨਤਾ ਉੱਤੇ ਪਾ ਰਹੇ ਨੇ, ਜਿਹੜਾ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਲਈ ਤੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਆਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਦੀ ਹੱਦ ਤੇ ਸਾਂਝੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਤਾਲਮੇਲ ਲਈ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਖਤਰਾ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸਦਾ ਵੱਡਾ ਉਦਾਹਰਨ ਤੌਹੀਨੇ ਰਿਸਾਲਤ (ਬੈਲੇਸਫੈਮੀ) ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪਰੀਵਰਤਨ ਕਰਨ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਕੇ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਪਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਤੌਹੀਨੇ ਰਿਸਾਲਤ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਚ ਕੋਈ ਪਰੀਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗੀ। ਇਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਜਨਤਾ ਦੇ ਦਬਾਅ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਵੱਡੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਸਨ। ਦੂਜਾ ਛੋਟਾ ਉਦਾਹਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਬਸੰਤ ਦਾ ਤਿਓਹਾਰ ਆਦਿਕਾਲ ਤੋਂ, ਮਤਲਬ ਇਸਲਾਮ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਬਸੰਤ ਦਾ ਇਸਲਾਮ ਨਾਲ ਕੋਈ ਧਾਰਮਕ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਵੇਂ ਈਰਾਨ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਤਿਓਹਾਰ 'ਨੌਰੋਜ਼' ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਇਸਲਾਮ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਨ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਬਸੰਤ ਬੜੇ ਜ਼ੋਰ-ਸ਼ੋਰ ਤੇ ਉਤਸਾਹ, ਲਗਨ ਤੇ ਪਰੇਮ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਇਕ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਸਮਾਰੋਹ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾ ਕੇ ਬਸੰਤ ਮਨਾਏ ਜਾਣ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਵਾ ਦਿੱਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਇਸਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਤਿਓਹਾਰ ਮੰਨਦੇ ਨੇ।
ਤਾਲਿਬਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚੋਂ ਬਚੀ-ਖੁਚੀ 'ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ ਸਪੇਸ' ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਸਰ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ 'ਤੇ ਬੜਾ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਤੇ ਹਿੰਸਕ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਿਵਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਤੇ ਸਾਹਿਤ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਕਰਮੀ ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਨੇ ਤੇ ਚਿੰਤਤ ਤੇ ਭੈਭੀਤ ਨੇ।
ਬੜੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮੈਂ ਸਿੰਧ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਇਲਾਕੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਿਆ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕਰਾਚੀ ਤੋਂ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਬੱਸ ਵਿਚ ਕਰਾਂਗਾ ਤਾਕਿ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਘੱਟੋਘੱਟ ਸਿੰਧ ਦੇ ਉਹ ਇਲਾਕੇ, ਬਸਵੇ, ਪਿੰਡ ਦੇਖ ਸਕਾਂ ਜਿਹੜੇ ਸੜਕ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਪੈਂਦੇ ਨੇ। ਅਮਾਦ ਦੇ ਘਰੋਂ ਮੈਂ ਸਿੱਧਾ ਡੇਬੂ ਬੱਸ ਸਟਾਪ ਜਾਣਾ ਸੀ, ਜਿੱਥੋਂ ਗਿਆਰਾਂ ਵਜੇ ਬੱਸ ਚਲਦੀ ਤੇ ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਨੌਂ ਵਜੇ ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ।
ਨਾਸ਼ਤਾ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮੈਂ ਅਮਾਦ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਯਾਰ...ਇੱਥੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ।”
“ਬਈ ਹੁਣੇ ਲਓ...ਓਇ ਇਰਸ਼ਾਦ।” ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੇ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰੀ, ਜਿਹੜਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ।
“ਇਹ ਸਾਡੇ ਡਰਾਈਵਰ ਇਰਸ਼ਾਦ ਨੇ...ਹਿੰਦੂ ਨੇ।”
“ਅੱਛਾ...ਪੂਰਾ ਨਾਂ ਕੀ ਏ?”
“ਇਰਸ਼ਾਦ ਅਰਜੁਨ।” ਇਰਸ਼ਾਦ ਨੇ ਦੱਸਿਆ।
“ਤੇ ਦੇਖੋ ਮਾਲੀਆਂ 'ਚ ਇਕ ਮਾਲੀ ਹਿੰਦੂ ਏ।”
ਇਰਸ਼ਾਦ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਡੇਵੂ ਬੱਸ ਸਟੈਂਡ ਛੱਡਣ ਗਏ ਸਨ। ਬੱਸ ਸਟੈਂਡ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਕਾਫੀ ਦੂਰ ਸੀ। ਅਮਾਦ ਨੇ ਕਿਧਰੇ ਹੋਰ ਜਾਣਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਮੈਨੂੰ 'ਸੀ ਆਫ' ਕਰਨ ਡੇਵੂ ਦੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਿਆ ਸੀ। ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਇਰਸ਼ਾਦ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਦਾ ਚੰਗਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਪਰ ਉਹ ਬੜਾ ਸਾਵਧਾਨ ਸੀ।
“ਤੁਹਾਡਾ ਘਰ ਕਿੱਥੇ ਐ?” ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਥੱਟਾ 'ਚ ਏ।”
“ਕਰਾਚੀ 'ਚ ਕਦੋਂ ਦੇ ਓ?”
“ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ।”
“ਗੱਡੀ ਉੱਥੇ ਈ ਸਿੱਖੀ ਸੀ ਜਾਂ ਇੱਥੇ?”
“ਓਥੇ ਈ ਸਿੱਖੀ ਸੀ ਜੀ।”
“ਕੀ ਜਾਤ ਏ ਤੁਹਾਡੀ?”
“ਠਾਕੁਰ...ਰਾਜਸਥਾਨ 'ਚ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਏ।”
“ਉੱਥੇ ਕਦੀ ਗਏ ਓ?”
“ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਜੀ।”
“ਕਿਉਂ?”
“ਪਾਸਪੋਰਟ ਨਹੀਂ ਐ ਜੀ।”
“ਕਿਉਂ?”
“ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਜੀ...ਬਣਾਉਂਦੇ ਨਹੀਂ।”
“ਸਾਹਬ ਨੂੰ ਕਹਿ ਕੇ ਪਾਸਪੋਰਟ ਬਣਵਾ ਲਓ। ਫੇਰ ਇੰਡੀਆ ਆਓ।”
“ਇੰਡੀਆ 'ਚ ਤੁਸੀਂ ਕਿੱਥੇ ਰਹਿੰਦੇ ਓ ਜੀ?”
“ਦਿੱਲੀ 'ਚ।”
“ਕਰਾਚੀ ਨਾਲੋਂ ਤਾਂ ਵੱਡੀ ਹੋਵੇਗੀ ਜੀ!”
“ਹਾਂ ਹੈ।”
ਮੈਂ ਇਰਸ਼ਦ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ। ਦੁੱਬੀ-ਕੁਚਲੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ। ਡਰਿਆ-ਡਰਿਆ ਜਿਹਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਤੇ ਹਰ ਗੱਲ ਸਿਰਫ਼ 'ਜੀ' ਕਹਿਣ ਦੀ ਆਦਤ।
“ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ?”
“ਇੱਥੇ ਨਹੀਂ ਜੀ...ਪਰ ਪਿੰਡ 'ਚ ਕਰਦੇ ਨੇ।”
“ਕਿਸ ਗੱਲ 'ਤੇ?”
“ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਗੱਲਾਂ 'ਤੇ ਜੀ।”
ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਬੋਲਿਆ, “ਦਿੱਲੀ 'ਚ ਠਹਿਰਣ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤਾਂ ਬੜੀ ਮਹਿੰਗੀ ਹੋਏਗੀ ਜੀ?”
“ਕਿਉਂ...ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਓ?”
“ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਜੀ।” ਉਹ ਨਿਰਾਸ਼ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਬੋਲਿਆ।
“ਜਦੋਂ ਵੀ ਆਉਣਾ ਹੋਏ ਜਾਂ ਦਿੱਲੀ ਆ ਜਾਓ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਫੋਨ ਕਰਨਾ। ਇਹ ਲਓ ਮੇਰਾ ਕਾਰਡ।”
ਡੇਬੂ ਬੱਸ ਚੱਲੀ ਤਾਂ ਲਗਭਗ ਇਕ ਘੰਟੇ ਤਕ ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਉਪਨਗਰ ਤੇ ਇੰਡਸਟਰੀਅਲ ਏਰੀਏ ਹੀ ਦਿਖਾਈ ਦੇਂਦੇ ਰਹੇ। ਮੈਂ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬੱਸ ਦੀ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਵਾਲੀ 'ਵਿੰਡੋ ਸੀਟ' ਲਈ ਸੀ। ਤਿੰਨ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਕਸਬੇ ਤੇ ਪਿੰਡ ਆਉਣ ਲੱਗੇ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਦੋ ਕੈਮਰਿਆਂ ਵਿਚ ਫੁੱਲ ਬੈਟਰੀ ਸੀ ਤੇ ਜਾਣਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਚੱਲਦੀ ਬੱਸ 'ਚੋਂ ਖਿੱਚੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖ਼ਰਾਬ ਹੀ ਆਉਂਦੀਆਂ ਨੇ। ਪਰ ਸਵਾਲ ਸੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਨ ਦਾ। ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਨੇ ਕਿ ਸੜਕ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਤੇ ਕਸਬੇ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਤੇ ਬਿਹਤਰ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਥੇ ਆਉਣ-ਜਾਣ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹੁੰਦੇ ਨੇ।
ਪਹਿਲਾਂ ਕੁਝ ਕਸਬੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੇ। ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ, ਦਬੀਆਂ-ਦਬੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਵਿਚ ਕਦੀ ਕੋਈ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਇਮਾਰਤ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਆ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਕਸਬਿਆਂ ਵਿਚ ਓਹੋ-ਜਿਹੀ ਕੋਈ ਸਮਾਨਤਾ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਲੱਗੇ ਕਿ 'ਗਰੀਨ ਰੈਵੋਲਿਊਸ਼ਨ' ਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੰਦਹਾਲੀ ਤੇ ਪੁਰਾਣਾਪਣ ਕਸਬਿਆਂ ਉੱਤੇ ਛਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਹਾਂ ਵਿਚ-ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਮਸਜਿਦ, ਦਰਗਾਹ ਵਗ਼ੈਰਾ ਦੀਆਂ ਲਿਸ਼ਕਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਤੇ ਮਿਨਾਰ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਦੱਸਦੇ ਸਨ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਧਰਮ ਵਿਚ ਬੜੀ ਆਸਥਾ ਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਹੈ। ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਧਾਰਮਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਚੋਖਾ ਪੈਸਾ ਹੈ।
ਕਸਬੇ ਲੰਘੇ ਤਾਂ ਕੁਝ ਰੇਤਲੇ ਮੈਦਾਨ ਦਿਖਾਈ ਦੇਂਦੇ ਰਹੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਝਾੜੀਆਂ ਜਾਂ ਕਿੱਕਰਾਂ ਦੇ ਦਰਖ਼ਤਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬੜੀ ਦੂਰ ਕੁਝ ਪਿੰਡ ਜਿਹੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਫੂਸ ਦੇ ਛੱਪਰ ਤੇ ਕੱਚੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ। ਮਕਾਨ ਕੱਚੇ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਛਪਰ ਪਾਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਰੇਤਲਾ ਇਲਾਕਾ ਕੋਈ ਦੁਪਹਿਰ ਤਕ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਬੱਸ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਕੁਝ ਕਸਬਿਆਂ ਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿਚ ਰੁਕੀ, ਜਿੱਥੇ ਖਾਣਾ ਵਗ਼ੈਰਾ ਖਾਧਾ ਗਿਆ। ਬੜਾ ਬੇਤਰਤੀਬ ਤੇ ਉੱਖੜਿਆ-ਪੁਖੜਿਆ ਜਿਹਾ ਮਾਹੌਲ ਸੀ।
ਇਕ ਗੱਲ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨੋਟ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਲੱਗੀ ਕਿ ਕਸਬਿਆਂ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਬੜੀਆਂ ਘੱਟ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਕਿਸੇ ਆਟੋ ਰਿਕਸ਼ਾ 'ਤੇ ਬੈਠੀ, ਆਉਂਦੀ-ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਸਾਮਾਨ ਖ਼ਰੀਦਦੀ ਜਾਂ ਟਹਿਲਦੀ ਘੁੰਮਦੀ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਇਦ ਬੁਰਕੇ ਦਾ ਵੀ ਰਿਵਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਵਧੇਰੇ ਔਰਤਾਂ ਚਾਦਰਾਂ ਲਈ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਨੰਗੇ ਸਨ।
ਸੜਕ 'ਤੇ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਦੇ ਬੋਰਡ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲੱਗੇ। ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਸਿੰਧ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਨਿਜਾਮ ਦਾ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਵੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਤਾਂ ਬੱਸ ਨਹੀਂ ਗਈ, ਪਰ 'ਆਊਟ ਸਰਕਟ' ਤੋਂ ਲੰਘੀ ਜਿੱਥੇ ਅਜੀਬ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿੱਲ੍ਹ, ਵੱਡੀਆਂ, ਬੇਢੰਗੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਇੱਥੇ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ, ਨਜ਼ਰ ਆਈਆਂ। ਕੁਝ ਮਿੰਟਾਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਬੱਸ ਨੇ ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਨਦੀ ਵਿਚ ਹਾਲਾਂਕਿ ਪਾਣੀ ਬੜਾ ਘੱਟ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਦਾ ਪਾਟ ਕਾਫੀ ਚੌੜਾ ਸੀ। ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਪੂਰਾ ਪਾਣੀ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾਲ ਨਦੀ ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਸਮੇਟੀ, ਪੂਰੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਵਹਿੰਦੀ ਹੋਵੇਗੀ।
ਇਹ ਕਾਫੀ ਰੌਚਕ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਲੱਦਾਖ ਵਿਚ ਦੇਖੀ ਸੀ, ਲੇਹ ਤੋਂ ਕੁਝ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ। ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਪਹਾੜੀ ਤੋਂ ਉਤਰ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਫੇਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਹੱਦ ਵਿਚ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਿੰਧ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦੇਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਇੱਥੇ 'ਸਿੰਧ ਦਰਸ਼ਨ' ਸਮਾਰਕ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਹੋਰ ਕਾਰਜ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇਕ ਸਾਲਾਨਾ ਮੇਲਾ ਵੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਲੇਹ ਤੋਂ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਸਿੰਧ ਕਿੰਨੀ ਦੂਰ ਹੋਵੇਗਾ? ਘੱਟੋਘੱਟ ਤਿੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦਾ ਫ਼ਾਸਲਾ ਤਾਂ ਹੋਵੇਗਾ ਹੀ। ਮਨ ਵਿਚ ਖ਼ਿਆਲ ਆਇਆ, ਇੱਥੋਂ ਸਿੰਧ ਨੂੰ ਦੇਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਲੇਹ ਵਾਲੀ ਸਿੰਧ ਇੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਅਸਲ ਸਿੰਧ ਅਖਵਾਈ ਹੈ। ਸਿੰਧ ਦੇ ਜਿੰਨੇ ਚਿੱਤਰ ਲੈ ਸਕਦਾ ਸਾਂ ਲਏ ਤੇ ਬੱਸ ਅੱਗੇ ਵਧ ਗਈ।
ਸ਼ਾਮ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੁੰਦਿਆਂ ਸਿੰਧ ਦਾ ਉਹ ਇਲਾਕਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਜਿਹੜਾ ਵਧੇਰੇ ਹਰਾ-ਭਰਿਆ ਹੈ। ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਹਰੇ-ਭਰੇ ਖੇਤ, ਖਜੂਰਾਂ ਦੇ ਦਰਖ਼ਤਾਂ ਦੀਆਂ ਦੂਰ ਤਕ ਜਾਂਦੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਜਾਂ ਬਾਗ਼ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗੇ। ਸੂਰਜ ਡੁੱਬ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਜਿਸ ਪਾਸੇ ਦੀ ਖਿੜਕੀ ਕੋਲ ਬੈਠਾ ਸਾਂ, ਸੂਰਜ ਉਧਰ ਹੀ ਡੁੱਬ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਬਹੁਤ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਡੁੱਬਦੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਸੁਨਹਿਰੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਹਰੇ ਖੇਤ ਚਮਕਣ ਲੱਗੇ ਸਨ। ਖਜੂਰਾਂ ਦੇ ਦਰਖ਼ਤਾਂ ਦੀਆਂ ਉਪਰਲੀਆਂ ਟਾਹਣੀਆਂ ਪਿੱਛੇ ਲਾਲ ਆਸਮਾਨ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗਾ ਸੀ। ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਤਲਾਵਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਲਾਲੀ ਘੁਲ਼ ਗਈ ਜਾਪਦੀ ਸੀ।
ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਦੇ ਲਗਭਗ ਬੱਸ ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਦੇ ਡੇਬੂ ਬੱਸ ਅੱਡੇ ਉੱਤੇ ਰੁਕੀ। ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਦਾ ਨਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਫੇਰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਹਾਊਸ ਦੀ ਯਾਦ ਆ ਗਈ। ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ ਮੀਆਂ ਆਸਿਫ ਤੇ ਰਸ਼ੀਦ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਵਿਚ ਕੁਝ ਬੜੀਆਂ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਤੇ ਪੂਰਾਣੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨੇ। ਪਰ ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਵੀ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਦੇਖ ਸਕਿਆ। ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਥੋਂ ਦਾ ਵੀਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਉਪਰ ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਸ਼ਟੇਸ਼ਨ ਦਾ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਬੋਰਡ ਲੱਗਿਆ ਸੀ, ਉਸਦੀ ਤਸਵੀਰ ਲੈ ਲਈ ਤੇ ਬੱਸ ਵਿਚ ਬੈਠ ਗਿਆ।
ਜਾਰੀ ਹੈ---------->>>
ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਤੇ ਧੱਨਡ ਰਾਜ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਥੇ ਸੋਨੇ ਤੇ ਗੈਸ ਦੇ ਬੜੇ ਭੰਡਾਰ ਨੇ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਸ਼ਾਂਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਥੇ ਬਿਲੋਚੀ-ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੈਨਾ ਨਾਲ ਭਿੜ ਰਹੇ ਨੇ। ਬਿਲੋਚੀ ਬੱਚੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗੀਤ ਨਹੀਂ ਗਾਉਂਦੇ, ਨਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉੱਥੇ। ਬਿਲੋਚਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸਕੂਲਾਂ ਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀਆਂ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀ 'ਟਾਰਗੇਟ ਕਿਲਿੰਗ' ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਜਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਤਾ ਦੇ ਜਾਸੂਸ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਹਰ ਸਮੱਸਿਆ ਵਾਂਗ ਬਿਲੋਚਸਤਾਨ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਵੀ ਬਹੁਪੱਖੀ ਤੇ ਬੜੀ ਉਲਝੀ ਹੋਈ ਹੈ—ਜਿੱਥੇ ਬਿਲੋਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀਤਾ, ਆਰਥਕ ਸ਼ੋਸ਼ਣ, ਜਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼, ਸੱਤਾ ਦਾ ਆਤੰਕ ਆਦਿ ਆਪਸ ਵਿਚ ਰਲਗਲ ਹੋ ਗਏ ਨੇ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸੈਨਾ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸੈਨਾ ਨੇ ਅਜਿਹੀ ਹਿੰਸਾ ਤੇ ਆਤੰਕ ਫੈਲਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦਾ ਦੂਜਾ ਉਦਾਹਰਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ।
ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਇਤਿਹਾਸ, ਉਪ ਮਹਾਦੀਪਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਇਤਿਹਾਸ ਵਾਂਗ ਮਹਾਭਾਰਤ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਦਾਸ ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਤੇ ਤੀਜੀ ਸਦੀ ਈਸਾ-ਪੂਰਵ (ਬੀ.ਸੀ.) ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਤਾ ਰਾਜੇ ਇਕੋ ਹੀ ਹੈਨ। ਇਹ ਇੰਡੋ ਪ੍ਰਸੀਅਨ ਨਸਲ ਦੇ ਲੋਕ ਨੇ। ਈਸਾ ਤੋਂ 600 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਕਦੀ ਈਰਾਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਚੰਗੇਜ ਖਾਂ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਈਰਾਨੀ ਲੋਕ ਆਏ ਸਨ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਦਿਵਾਸੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਵੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਵਾਬ ਦੀਆਂ ਉਪਾਧੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਦਰਅਸਲ ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਦਾ ਕ੍ਰਮਬਧ ਇਤਿਹਾਸ ਕਲਾਤ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖਾਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
1947 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਰਹੇ ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ, ਨਵਾਬਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਛੂਟ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਚਾਹੁਣ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਜਾਂ ਪਾਕ ਦੇ ਨਾਲ ਰਲ ਜਾਣ ਤੇ ਚਾਹੁਣ ਤਾਂ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਰਹਿਣ। ਇਹ ਛੂਟ ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਾਮੰਤ ਕਲਾਤ ਦੇ ਖਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਨ ਪਿੱਛੋਂ ਕਲਾਤ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਆਇਆ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਕਲਾਤ ਦੇ ਖਾਨ ਤੇ ਪਾਕ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਹਿਜ ਸਥਿਤੀ ਮੁਤਾਬਿਕ ਰਹਿਣ ਦਾ ਸਮਝੌਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ ਕਲਾਤ ਵਿਚ ਅੰਜੁਮਨ-ਏ-ਵਤਨ ਪਾਰਟੀ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਜਿਹੜੀ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀ। ਇਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਨੇਤਾ ਮੁਹੰਮਦ ਅਮੀਨ ਖੋਸਾ ਤੇ ਅਬਦੁਲ ਸਮਦ ਅਚਾਕਜ਼ਈ ਰਾਸ਼ਟਰੀਤਾ ਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸਨ। ਲੋਕ ਰਾਏ ਵੀ ਬਿਲੋਚ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਸੀ। ਹਾਲਾਤ ਵਿਗੜਦੇ ਦੇਖ ਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸੈਨਾ ਨੇ 1948 ਵਿਚ ਦਖ਼ਲ ਦਿੱਤਾ। ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਗਿਰਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਕਲਾਤ 'ਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੱਤਾ ਕਾਇਮ ਹੋ ਗਈ। ਪਰ ਕਲਾਤ ਦੇ ਖਾਨ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਪ੍ਰਿੰਸ ਅਬਦੁਨ ਕਰੀਮ ਖਾਂ ਨੇ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸੈਨਾ ਨਾਲ ਗੁਰੀਲਾ ਯੁੱਧ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਗਿਰਫਤਾਰ ਹੋਏ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਸ ਸਾਲ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਕਲਾਤ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਦੂਜਾ ਦੌਰ 1958 ਵਿਚ ਨਵਾਬ ਨਵਰੋਜ਼ ਖਾਂ ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੈਨਾ ਨੇ ਕੁਚਲ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਤੇ ਨਵਾਬ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਬੰਗਲਾ ਦੇਸ਼ ਬਣ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਤੇ ਦੂਜੇ ਸਰਹੱਦੀ ਸੂਬੇ ਨਾਰਥ ਫਰਈਅਰ ਪ੍ਰਾਵਿੰਸ (ਹੁਣ ਇਸਨੂੰ 'ਖੈਬਰ ਪਖ਼ਤੂਨ ਖਾਂ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀ ਇਹ ਰਾਏ ਬਣੀ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਤੇ ਫੌਜ ਆਪਣੀਆਂ ਸਾਮਰਾਜੀ ਨੀਤੀਆਂ ਕਾਰਨ ਨੁਕਸਾਨ ਉਠਾਉਣ ਕਰਕੇ ਵਧੇਰੇ ਲੋਕਤੰਤਰਿਕ ਹੋ ਗਏ ਹੋਣਗੇ ਤੇ ਸਰਹੱਦੀ ਸੂਬਿਆਂ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇਣੇ ਮੰਨ ਲੈਣਗੇ। ਦੋਵਾਂ ਸਰਹੱਦੀ ਸੂਬਿਆਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ, ਗੌਸ ਬਖ਼ਸ਼ ਬਿਜ਼ੇਨਜੋ, ਸਰਦਾਰ ਅਤਾ ਉੱਲਾ ਮਿੰਗਲ, ਗੁਲਖਾਨ ਨਾਸਿਰ, ਖ਼ੈਰ ਬਕਸ਼ ਮਾਰੀ, ਨਵਾਬ ਅਕਬਰ ਖਾਂ ਬੁਗਤੀ ਤੇ ਖਾਨ ਵਲੀ ਖਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਜੁਲਫਕਾਰ ਅਲੀ ਭੁੱਟੋ ਨੇ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ। ਕੇਂਦਰ ਨੇ ਦੋਵੇਂ ਸੂਬਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਦੋਵੇਂ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਗਿਰਫਤਾਰ ਕਰ ਲਏ ਗਏ। ਰਾਜਨੀਤਕ ਦਲਾਂ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਤੀਬੰਧ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਨੇਤਾਵਾਂ, ਸੈਨਾ ਤੇ ਹਾਕਮ ਵਰਗ ਨੇ ਬੰਗਲਾ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਜੋ ਕੀਤਾ ਸੀ ਉਹੀ ਸਰਹੱਦੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਦੋਹਰਾਇਆ ਜਾਣ ਲੱਗਿਆ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਮੀਰ ਹਜ਼ਾਰ ਖਾਂ ਮਾਰੀ, ਆਪਣੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨਾਲ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਚਲੇ ਗਏ ਤੇ ਉੱਥੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ ਛੇੜ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਹੜੀ ਆਤੰਕਵਾਦੀ ਗੁਰੀਲਾ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅੱਜ ਤਕ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਪਰ ਸੱਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਹਿੰਸਾ ਹੋਰ ਭਿਆਨਕ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।
ਪੂਰੇ ਉਪ ਮਹਾਦੀਪ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਅਕਸਰ ਸਰਹੱਦੀ ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ਤੇ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਫੈਸਲੇ ਲੱਦਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਨੇ। ਇਹੀ ਅਸੰਤੋਖ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਸਿਖਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਭਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਹੈ, ਅਪਰਾਧੀ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਸ਼ਹਿ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਫੁੱਟ ਪਾਉਣ ਤੇ ਵੰਡੀਆਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਗਰੁੱਪਾਂ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਹੈ। ਸਥਾਨਕ ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਮਿਆਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਿਆ-ਉਜਾੜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸੈਨਾ ਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਾਰਨ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਨਰਕ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸੈਨਾ ਦੇ ਆਤੰਕ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਏਨਾ ਵੱਡਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਸੈਨਾ ਤੇ ਆਈ.ਐਸ.ਆਈ. ਦੀ ਕਸੱਟਡੀ ਵਿਚੋਂ ਗ਼ਾਇਬ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੁੱਕ ਜਾਂ ਫੜ੍ਹ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਕਿ ਲੈ ਜਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਇਹਨਾਂ ਚੁੱਕੇ ਗਏ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਨੇ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਇਹ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਿਆਨਕ ਸ਼ਰੀਰਕ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। 2004 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤਕ ਕਈ ਹਜ਼ਾਰ ਲੋਕ ਲਾਪਤਾ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਨੇ। ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਮੁਹੰਮਦ ਅਸਲਮ ਰੈਸਾਨੀ ਨੇ ਕੇਂਦਰ ਨੂੰ ਚਿਤਾਵਨੀ ਦੇਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਇਹ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਾਪਤਾ ਹੋਣਾ ਗ੍ਰਹਿਯੁੱਧ ਨੂੰ ਭੜਕਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੇ ਚੀਫ ਜਸਟਿਸ ਨੇ ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਦੀ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਵਸਥਾ ਬਾਰੇ ਰਿਪੋਰਟ ਮੰਗੀ ਸੀ। ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਦੇ ਚੀਫ ਸਕੱਤਰ ਨੇ ਮਈ 2011 ਨੂੰ ਜਿਹੜੀ ਰਿਪੋਰਟ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ, ਉਸਨੂੰ ਚੀਫ ਜਸਟਿਸ ਨੇ ਤਸੱਲੀ ਬਖ਼ਸ਼ ਨਾ ਦੱਸਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਚੀਫ ਜਸਟਿਸ ਨੇ ਚੀਫ ਸਕੱਤਰ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੈਨਾ, ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਤੇ ਪੂਰਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੈ ਫੇਰ ਵੀ ਉਹ ਵਿਗੜਦੀ ਹੋਈ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਚੀਫ ਜਸਟਿਸ ਨੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਇਕ ਹਫ਼ਤੇ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਚਾਹੀ ਸੀ ਕਿ 2008 ਤੋਂ 2011 ਤਕ ਟਾਰਗੇਟ ਕਿਲਿੰਗ ਵਿਚ ਕਿੰਨੇ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਨੇ, ਕਿੰਨੇ ਲੋਕ ਲਾਪਤਾ ਨੇ, ਕਿੰਨੇ ਲਾਪਤਾ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਮਿਲ ਚੁੱਕੀਆਂ ਨੇ?
'ਗਾਰਡੀਅਨ' ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿਚ 29 ਮਾਰਚ, 2011 ਨੂੰ ਛਪੀ ਸੰਵਾਦਦਾਤਾ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਕਾਫੀ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਕੇ ਸਾਹਵੇਂ ਰੱਖ ਦੇਂਦੀ ਹੈ। ਰਿਪੋਰਟ ਦਾ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ—'ਕਾਰ ਇਕ ਵੱਡੇ ਗੇਟ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੁਕ ਗਈ, ਉਹ ਖੁੱਲ੍ਹਿਆ ਤੇ ਸਾਡੇ ਪਿੱਛੇ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਅੰਦਰ 55 ਸਾਲ ਦੀ ਲਾਲ ਬੀਬੀ ਸ਼ਾਲ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿਪਟੀ ਸੀ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਅੱਖਾਂ ਦਿਸ ਰਹੀਆਂ ਸਨ; ਉਹ ਸਾਡੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਕੰਬ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਉਸਦੇ ਮਰੇ ਹੋਏ ਬੇਟੇ ਨਜੀਬਉੱਲਾਹ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸਦੇ ਵੀਹ ਸਾਲ ਦੇ ਬੇਟੇ ਦੀ ਮੋਟਰ ਸਾਈਕਲ ਪਾਰਟਸ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਪਿਛਲੀ ਅਪ੍ਰੈਲ ਵਿਚ ਚੈਕ ਪੋਸਟ 'ਤੇ ਐਫ.ਸੀ. ਨੇ ਫੜ੍ਹਿਆ ਸੀ ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਿਆ। ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਕਵੇਟਾ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇਕ ਪਾਰਕ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਲਾਸ਼ ਮਿਲੀ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਜਿਸਮ ਉੱਤੇ ਬੜੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ 'ਟਾਰਚਰ' ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਦੁੱਖ ਪਰੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਦੰਦ ਬਚੇ ਸਨ। ਫੜ੍ਹੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਅਕਸਰ 20 ਤੋਂ 40 ਤਕ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ—ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਾਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ, ਦੁਕਾਨਦਾਰ, ਮਜਦੂਰ। ਅਕਸਰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਆਮ ਦਿਨ ਦਿਹਾੜੇ ਫੜ੍ਹ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਨੇ—ਬਸਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲਾਹ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਦੁਕਾਨਾ ਵਿਚੋਂ ਧੂ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਐਫ.ਸੀ. ਚੈਕ ਪੋਸਟਾਂ 'ਤੇ ਰੋਕ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਵਰਦੀਧਾਰੀ ਸਿਪਾਹੀ ਤੇ ਖ਼ੁਫੀਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਉਹ ਗ਼ਾਇਬ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਮਿਲਦੇ ਨੇ ਤਾਂ ਮਰੇ ਹੋਏ। ਲਗਭਗ 15 ਲਾਸ਼ਾਂ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਮਿਲਦੀਆਂ ਨੇ, ਅਹਿ ਪਿਛਲੇ ਛਨੀਵਾਰ ਨੂੰ ਹੀ ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਿੰਨ ਜਗਾਹਾਂ ਤੋਂ ਅੱਠ ਲਾਸ਼ਾਂ ਮਿਲੀਆਂ ਸਨ।'
ਸਿਰਫ਼ ਇਹੀ ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਟਾਰਗੇਟ ਕਿਲਿੰਗ ਦੇ ਇਲਾਵਾ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਦੋ ਗਿਰੋਹ ਵੀ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਤੇ 'ਸੁਸਾਈਡ ਬਾਂਬਿੰਗ' ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਤਾਲਿਬਾਨ ਵੀ ਆਪਣੇ ਹਿੰਸਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ।
ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੇਖੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਨੇ। ਜੇ ਬਿਲੋਚਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੈਨਾ ਤੇ ਅਰਧ ਸੈਨਿਕ ਬਲਾਂ ਨੇ ਆਤੰਕ ਦਾ ਤਾਂਡਵ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹੋ ਕੰਮ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਾ ਤੇ ਅਰਧ ਸੈਨਿਕ ਬਲ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ। ਫ਼ਰਕ ਸ਼ਾਇਦ ਏਨਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਤੰਤਰ ਵਧੇਰੇ ਲੋਕਤਾਂਤਰਿਕ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਛੂਟ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਹੋਈ ਹੈ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਉੱਚ ਤੇ ਉੱਚ-ਮੱਧਵਰਗ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤਕ ਸੋਚਣ 'ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਈ ਇਲਾਕੇ ਅਮੀਰੀ ਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੇ ਜਿਊਂਦੇ-ਜਾਗਦੇ ਨਮੂਨੇ ਨੇ। ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਭੀਖ ਮੰਗਦੀ ਹੋਈ ਜਿਹੜੀ ਔਰਤ ਦਿਖਾਈ ਦੇਂਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ ਬੜੀ ਬਣੀ-ਠਣੀ ਤੇ ਥੋੜ੍ਹੇ-ਬਹੁਤੇ ਮੇਕਅੱਪ ਵਿਚ ਦਿਖਾਈ ਦੇਂਦੀ ਹੈ। ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਸ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਘੱਟ ਭੀਖ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ।
ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਵੀ ਅਮੀਰੀ ਦੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਆਪਣੀਆਂ ਭਿਆਨਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਧਨੱਡ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਵਰਗ ਹੈ। ਆਲੀਸ਼ਾਨ ਬਾਜ਼ਾਰ ਰਾਤ ਰਾਤ ਭਰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਦਰਸ਼ਨੀਂ ਰੇਸਤਰਾਂ ਦੇਰ ਰਾਤ ਤਕ ਮਹਿਮਾਨਾ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕਰਦੇ ਨੇ। ਛੋਟੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਤਾਂ ਨਜ਼ਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀਆਂ। ਸ਼ਾਨੋ ਸ਼ੌਕਤ ਦਾ ਇਹ ਆਲਮ ਹੈ ਕਿ ਪੈਸਾ ਪਾਣੀ ਵਾਂਗ ਵਹਿੰਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦੇਂਦਾ ਹੈ।
ਵੈਸੇ ਵੀ ਪੂਰੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਮੈਂ ਕੋਈ ਭੁੱਖਮਰੀ ਵਾਲੀ ਗ਼ਰੀਬੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖੀ ਜਿਹੜੀ ਸਾਡੇ ਬੜੀ ਸਾਫ਼ ਦਿਖਾਈ ਦੇਂਦੀ ਹੈ। ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕ ਤਾਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਨੇ ਪਰ ਭਾਰਤ ਵਰਗੀ ਗ਼ਰੀਬੀ—ਅਸਹਿ, ਬਰਬਰ, ਅਮਾਨਵੀ, ਵੀਭਤਸ, ਗ਼ਰੀਬੀ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ।
ਪੁੱਛਣ 'ਤੇ ਆਮ ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ, 'ਸਾਡਾ ਇਸਲਾਮੀ ਦੇਸ਼ ਹੈ ਨਾ। ਅੱਲ੍ਹਾਹ ਦੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਹੈ।'
ਪੈਸਾ ਕਿੱਥੋਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ? ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪੈਸੇ ਨਾਲੋਂ ਦੁੱਗਣਾ ਕਿਉਂਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਰੁਪਈਆ ਸਾਡੇ ਰੁਪਈਏ ਨਾਲੋਂ 50 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਘਟ ਵੈਲਿਊ ਦਾ ਹੈ।
ਵੈਸੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾ ਚਰਮਰਾ ਕੇ ਟੁੱਟ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਏਨਾ ਵੱਧ ਕਰਜ਼ੇ ਵਿਚ ਡੁੱਬਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਲਾਹੁਣਾ ਲਗਭਗ ਅਸੰਭਵ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਲਗਾਤਾਰ ਅਮਰੀਕੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਚਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜੇ ਅਮਰੀਕੀ ਸਹਾਇਤਾ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਦਿਵਾਲਾ ਨਿਕਲ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਸਭ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜਾਂ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਉੱਚ-ਵਰਗ ਕੋਲ ਏਨਾ ਪੈਸਾ ਕਿੰਜ, ਕਿੱਥੋਂ ਤੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ...!
ਮੁਲਤਾਨ ਤੋਂ ਕਰਾਚੀ ਜਾਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਟਰੇਨ ਵਿਚ ਨਾਲ ਦੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਮਾਜ ਵਿਵਸਥਾ ਬਾਰੇ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਲੋਕ ਟੈਕਸ ਨਹੀਂ ਦੇਂਦੇ। ਟੈਕਸ ਨਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਕਈ ਜਗ੍ਹਾ ਸੁਣਨ ਵਿਚ ਆਈ। ਟਰੇਨ ਵਿਚ ਲੋਕ ਦੱਸ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਿਹੜਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਗ਼ਲਤ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਉਸ ਵਿਚ ਕੁਝ ਸੱਚਾਈ ਤਾਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਚਾਲੀ ਮਿਲਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੇ, ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਟੈਕਸ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮਤਲਬ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਹੇਰ-ਫੇਰ ਤੇ ਭਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਏਨਾ ਵੱਧ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੱਡੇ ਲੋਕ, ਟੈਕਸ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਇਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਮਸਲਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਇਕ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਲੋਕ ਇੱਥੇ ਬੈਂਕ ਤੋਂ ਮੋਟੀ ਰਕਮ ਦੇ ਕਰਜ਼ੇ ਲੈਂਦੇ ਨੇ ਤੇ ਬੈਂਕ ਕਰਜ਼ੇ ਮੁਆਫ਼ ਕਰ ਦੇਂਦੇ ਨੇ। ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਇੰਜ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੀ ਖ਼ੂਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇੱਥੇ ਇਹ ਸੌਖ ਸਿਰਫ਼ ਉਦਯੋਗ ਤੇ ਵਪਾਰ ਜਗਤ ਨੂੰ ਹੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਇਹ 'ਸੇਵਾ' ਉੱਚ ਵਰਗ ਤੇ ਮੱਧ ਵਰਗ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਹੈ। 11 ਮਾਰਚ, 2011 ਦੇ ਡੇਲੀ ਟਾਈਮਸ ਦੇ ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਬੈਂਕ 'ਲੋਨ' ਵਾਪਸ ਨਾ ਦੇ ਸਕਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕਰੜੇ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣ ਦੀ ਹਦਾਇਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। 1971 ਤੋਂ 2009 ਤਕ ਦਿੱਤੇ ਗਏ 256 ਬਿਲੀਅਨ ਰੁਪਏ ਕਰਜ਼ੇ ਨੂੰ ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਸੰਧਰਭ ਵਿਚ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਰਜ਼ਾ ਵਾਪਸ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਅਪਰਾਧਕ ਮਾਮਲਾ ਦਰਜ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਚੀਫ ਜਸਟਿਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਬੈਂਕ ਦੇ ਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਤੇ ਮੈਨੇਜਰਾਂ ਨੂੰ ਕਰਜ਼ਾ ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਅੱਗੇ ਕਿਹਾ, ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਅਪਰਾਧੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਾਲ ਘੁੰਮਦੇ ਫਿਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ।
ਕਰਾਚੀ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਇਹ ਸੋਚਣਾ ਵਾਜਬ ਸੀ ਕਿ ਕਾਸ਼ ਮੈਂ ਸਿੰਧ ਦਾ ਪੇਂਡੂ ਇਲਾਕਾ ਦੇਖ ਸਕਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਸਿੰਧ ਦਾ ਪੇਂਡੂ ਇਲਾਕਾ ਵੀ ਕੁਝ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਵਾਲਾਂ ਵਿਚ ਉਲਝਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਸੀ ਜਾਂ ਸੁਣਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸਿੰਧ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਸਥਾਨਕ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ, ਜਿਸਨੂੰ ਸਿੰਧੀ ਵਿਚ 'ਵਡੇਰਾ' ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ, ਦੀ ਮਦਦ ਦੇ ਬਗ਼ੈਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ।
ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਸਿੰਧ ਵਿਚ ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਵੀਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦਿਲ ਵਿਚ ਇਕ ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਸਿੰਧ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵਡੇਰੇ ਰਾਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਾਂ।
ਮੈਂ ਹੋਟਲ ਤੋਂ ਅਮਾਦ ਦੇ ਘਰ ਸਿਫਟ ਹੋ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਸੀ ਕਿ ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਮਹਿੰਗੇ ਤੋਂ ਮਹਿੰਗੇ ਕਲਬ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਤੇ ਕਰਾਚੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਿੰਗੀ ਕਾਲੋਨੀ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਅਮਾਦ ਜ਼ਰੂਰ ਕਿਸੇ ਸਿੰਧੀ ਵਡੇਰੇ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਿਹੜਾ ਮੈਨੂੰ ਸਿੰਧ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਲੈ ਜਾਵੇਗਾ।
ਅਮਾਦ ਤੋਂ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇਹ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਕਿਸੇ ਸਿੰਧੀ ਵਡੇਰੇ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਚੱਕਰਾਂ 'ਚ ਪੈ ਗਿਆ।
“ਮੈਂ ਸਿੰਧ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਆਂ। ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਏ ਕਿ ਉੱਥੇ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਵਡੇਰਾ ਹੀ ਲੈ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।”
“ਹਾਂ ਇਹ ਤਾਂ ਸੱਚ ਏ।”
“ਤਾਂ ਤੂੰ ਕਿਸੇ ਵਡੇਰੇ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਏਂ?”
ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ 'ਨਹੀਂ' ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਤੁਸੀਂ ਉੱਥੇ ਕੀ ਦੇਖਣਾ ਏਂ?”
“ਬਸ ਯਾਰ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ।” ਮੈਂ ਕਿਹਾ।
“ਬਸ ਸਮਝ ਲਓ ਕਿ ਆਪਣੇ ਇੱਥੇ, ਇੰਡੀਆ ਵਿਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿਹੋ-ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਸਨ ਓਹੋ-ਜਿਹੇ ਹੀ ਸਿੰਧ ਵਿਚ ਅੱਜ ਤੀਕ ਹੈਨ।” ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਅਮਾਦ ਨੇ ਅਧਿਆਏ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਸਮਝ ਗਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਪਰ ਮੈਂ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਹਾਰੀ ਤੇ ਸੈਨਾ ਦੇ ਰਿਟਾਇਰਡ ਬਿਰਗੇਡੀਅਰ ਨੂੰ ਇਹੋ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਜਿਹੜੇ ਦੂਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਸਨ ਤੇ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਿੱਧੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਕਿਹਾ, “ਜੇ ਕੋਈ ਵਡੇਰਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੈ ਵੀ ਜਾਏ ਤਾਂ ਵੀ ਨਾ ਜਾਣਾ।”
“ਕਿਉਂ?”
“ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਵੀਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਏ।”
“ਪਰ ਵਡੇਰੇ।”
“ਇਕ ਹੱਦ ਤਕ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਚਾਉਣਗੇ...ਹਾਈਵੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਰੇਂਜਰ ਗੱਡੀਆਂ ਰੋਕਦੇ ਨੇ...ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਓ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਕੀ ਨੇ...ਰੇਂਜਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਮਝ ਜਾਣਗੇ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਨਹੀਂ ਓ ਤੇ ਜਦੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਇਕ 'ਭਾਰਤੀ' ਚੋਰੀ-ਛਿੱਪੇ ਸਿੰਧ ਵਿਚ ਇੰਟਰ ਹੋ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤਾਂ...।”
“ਠੀਕ ਏ...ਠੀਕ ਏ...” ਮੈਂ ਕਿਹਾ।
“ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਮਿਲ ਸਕਦੇ ਓ ਜਿਹੜੇ ਸਿੰਧ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਾਫੀ ਕੁਝ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਨੇ।” ਉਹ ਬੋਲੇ।
ਸਿੰਧ ਦਾ ਪੇਂਡੂ ਇਲਾਕਾ ਮੱਧ-ਕਾਲੀਨ ਜਿਹਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਸੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉੱਥੇ ਹੁਣ ਵੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਵਾਲੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਰ ਨੇ। ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਨਹੀਂ ਵਡੇਰਿਆਂ ਦਾ ਰਾਜ ਚੱਲਦਾ ਹੈ। ਭੁੱਟੋ ਪਰਿਵਾਰ ਕੋਲ ਏਨੀ ਜ਼ਮੀਨ ਹੈ ਕਿ ਟਰੇਨ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਦੋ ਘੰਟੇ ਚੱਲਦੀ ਹੈ। ਵਡੇਰਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨੇ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕਰਮਚਾਰੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਵਿਚ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਨੇ ਆਦਿ ਆਦਿ। ਮੈਂ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਈ ਗੱਲਾਂ ਮਨ ਘੜੰਤ ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਨੇ ਪਰ ਸਿੰਧ ਵਿਚ ਅੱਜ ਕੀ ਹੈ, ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਨਾ।
ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਵੱਡੇ ਸਾਮੰਤਾਂ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿੱਨਾ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਇਕਬਾਲ ਦੇ ਸਮਤਾਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਕੁਰਾਨ ਸ਼ਰੀਫ ਦੇ ਸਮਾਨਤਾ ਸੰਬੰਧੀ ਸੁਨੇਹਿਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਕਦੀ ਸਾਮੰਤਾਂ 'ਤੇ ਕੋਈ ਅੰਕੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਲਾ ਸਕੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਅੱਜ ਵੀ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਲਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੀ। ਸਿੰਧ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਧੁਰੀ ਸਾਮੰਤ ਨੇ।
ਸਨ 1959 ਵਿਚ ਨਿਜੀ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਉੱਤੇ ਸੀਲਿੰਗ ਲਾਈ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸਦੇ ਤਹਿਤ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ 500 ਏਕੜ ਸਿੰਜਾਈ ਵਿਵਸਥਾ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ 1000 ਏਕੜ ਬਿਨਾਂ ਸਿੰਜਾਈ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਪਰਿਵਾਰ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਵਿਅਕਤੀ 'ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਸਾਮੰਤਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਦੇ ਝੂਠੇ-ਸੱਚੇ ਬੈਨਾਮੇ ਕਰਕੇ ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਤੋਂ ਪੂਛ ਛੁਡਵਾਅ ਲਈ ਸੀ। ਇਹੋ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਚ ਇਹ ਪੋਲ ਵੀ ਰੱਖੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਵੱਧ ਉਪਜਾਊ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਦੀ ਸੀਲਿੰਗ ਲਈ ਵੱਖਰਾ ਪੈਮਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਸਾਮੰਤਾਂ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਸੀ।
ਸਨ 2000 ਦੇ ਭੂਮੀ ਸਰਵੇਖਣ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ 61 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਭੋਇੰ ਦੇ 88 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਭੂੰ-ਸਵਾਮੀਆਂ ਕੋਲ ਪੰਜ ਏਕੜ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਭੋਇੰ ਹੈ। ਤੇ 50 ਏਕੜ ਤੇ ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਵਧ ਭੋਇੰ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਿਰਫ ਦੋ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਲੋਕ ਨੇ। ਮਾਲਕੀ ਦੇ ਇਸ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਆਸਮਾਨ ਜਿੱਡੇ ਪਾੜੇ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸਿੰਧ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਭਿਆਨਕ ਗ਼ਰੀਬੀ ਹੈ। ਡੇਲੀ ਟਾਈਮਸ 12 ਅਗਸਤ, 2008 ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਇਕ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ, ਵੰਡ ਵਿਵਸਥਾ ਹੀ ਸਿੰਧ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਬੇਜ਼ਮੀਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਦਲਿੱਦਤਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਖੇਤੀ ਦੇ ਢੰਗ ਬਦਲ ਗਏ ਨੇ। ਟਰੈਕਟਰ, ਟਿਊਬਵੈੱਲ ਆ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਤੇ ਸੀਰੀ ਵਿਚਕਾਰ ਉਹੀ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਸਮਾਜ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਬੰਧੁਆ ਮਜਦੂਰਾਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। 1992 ਵਿਚ ਬੰਧੁਆ ਮਜਦੂਰੀ ਨੂੰ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਰਾਰ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ 1952 ਦੇ ਟੇਨੈਂਸੀ ਐਕਟ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਖ਼ਾਰਜ ਕਰਦੇ ਨੇ। ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਇਸ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਬੰਧੁਆ ਮਜਦੂਰ ਨੂੰ ਬੰਧੁਆ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
ਦਰਅਸਲ ਸਿੰਧ ਵਿਚ ਸਭ ਕੁਝ ਸਥਾਨਕ ਸਾਮੰਤਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਹੈ। ਆਂਕੜੇ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸਭ ਜਾਣਦੇ ਨੇ ਕਿ ਫੌਜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਜਗੀਰਦਾਰ ਲਿਯਾਕਤ ਅਲੀ ਜਟੋਈ ਹੈਨ ਜਿਹਨਾਂ ਕੋਲ 30,000 ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਹੈ। ਜਟੋਈ ਇਕੱਲੇ ਨਹੀਂ, ਉਹਨਾਂ ਵਰਗੇ ਭੂੰ-ਸਵਾਮੀਆਂ ਨਾਲ ਸਿੰਧ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਭੂੰ-ਸਵਾਮੀ ਪਿੰਡ, ਇਲਾਕੇ, ਕਸਬੇ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਉੱਤੇ ਪੂਰਾ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਦੇ ਨੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਨੇ ਤੇ ਸਰਕਾਰਾਂ ਵੀ ਉਹੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਨੇ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਸਿੰਧ ਦੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਨਿਜੀ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਖ਼ਬਰਾਂ ਛਪਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਨੇ। ਮੋਨੂ ਭੀਲ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਇਸ ਦੀ ਇਕ ਵੱਡੀ ਉਦਾਹਰਨ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ, ਦਲਿਤ ਆਦਿਵਾਸੀ ਮੋਨੂ ਭੀਲ ਜ਼ਿਲਾ ਸੰਘਾਰ ਦੇ ਇਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਾਮੰਤ ਅਬਦੁਲ ਰਹਿਮਾਨ ਮਾਰੀ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਕੰਮ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਾਮੰਤ ਨੇ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਤੋਂ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋ ਕੇ ਮੋਨੂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਨਿੱਜੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਗੱਲ ਮਈ 1998 ਦੀ ਹੈ। ਮਾਨਵ ਅਧਿਕਾਰ ਆਯੋਗ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਿੰਧ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਹੁਕਮ 'ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਮੋਨੂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਸਾਮੰਤ ਦੇ ਗੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਫੇਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਗਵਾਹ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਆਖ਼ਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਸਿੰਧ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਕੱਤਰ ਤੇ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਜਰਨਲ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮੋਨੂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਬਰਾਮਦ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਡੀ.ਆਈ.ਜੀ. ਰਾਣਾ ਸਲੀਮਉੱਲਾ ਖਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮੋਨੂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਕਿੱਥੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸਿੰਧ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਅਰਾਬਾਬ ਰਹੀਮ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਬਦਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਬਲਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਸਪੈਂਡ ਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਜੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਾਮੰਤ ਅਬਦੁਲ ਰਹਿਮਾਨ ਮਾਰੀ ਨੂੰ ਹੱਥ ਵੀ ਲਾਉਂਦੀ ਤਾਂ 'ਡਿੱਗ' ਜਾਂਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਮਾਰੀ ਰਾਜਨੈਤਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਤਿ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਪੀਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦਾ ਆਦਮੀ ਸੀ। ਤੇ ਉਦੋਂ ਦਾ ਇਹ ਮਾਮਲਾ ਠੰਡਾ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਸਿੰਧ ਖੇਤ ਬੰਧੁਆ ਮਜਦੂਰ ਦਲਿਤ ਸਮੁਦਾਏ ਦੇ ਨੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਕੁਝ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਨੇ। ਇਕ ਮੋਟੇ ਅੰਦਾਜੇ ਮੁਤਾਬਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ 3 ਮਿਲੀਅਨ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚੋਂ ਅੱਸੀ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦਲਿਤ ਨੇ, ਤੇ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਉਹ ਬਿਆਲੀ ਗੋਤਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਨੇ। ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੀਲ, ਮੇਧਵਾਲ, ਓਧ ਤੇ ਕੋਹਲੀ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਇਕ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੱਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਿੰਧ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਾਮੰਤ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦਲਿਤਾਂ ਦੀ ਤੁਲਾਂ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਦਲਿਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੰਮ 'ਤੇ ਲਾਉਣਾ ਵਧੇਰੇ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਨੇ ਕਿਉਂਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦਲਿਤ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਇਕ ਸਹਾਰਾ ਤਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਹਿੰਦੂ ਦਲਿਤ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੇਸਹਾਰਾ ਤੇ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸਾਮੰਤ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੇ ਨੇ।
ਕਰਾਚੀ ਮੋਹਾਜਿਰਾਂ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਉਰਦੂ ਦਾ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਕੇਂਦਰ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਦੇ 75 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਰਾਜਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਦਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਕਰਾਚੀ ਪਰੰਪਰਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਉਰਦੂ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਨ ਪਿੱਛੋਂ ਮੋਹਾਜਿਰ ਹੀ ਉਰਦੂ ਨੂੰ ਕਰਾਚੀ ਲੈ ਗਏ ਸਨ।
ਮੇਰਾ ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਉਰਦੂ ਦਾ ਬੜਾ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਬੋਲਬਾਲਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਘੱਟ-ਤੋਂ-ਘੱਟ ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਬਿਹਤਰ ਹੋਵੇਗਾ ਜੋ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਮੀਦਾਂ ਘੱਟ ਪੂਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ। ਵੈਸੇ ਉਰਦੂ ਅਦਬ ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦਾ ਇਕ 'ਸੀਨ' ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਵੀ ਹੈ। ਜਿਹੜਾ ਕਰਾਚੀ ਨਾਲੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ ਤੇ ਅੱਲਾਮਾ ਇਕਬਾਲ ਤੇ ਫ਼ੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ 'ਫ਼ੈਜ਼' ਵਰਗੇ ਕਵੀਆਂ ਉੱਤੇ ਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਡਾ. ਜਮਾਲ ਨਕਵੀ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਉਰਦੂ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ, ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਇਹੋ ਸਮਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ ਕਿ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸੰਗਠਨ ਇਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੇ ਸਾਂਝੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪਾਲਕ ਨੇ ਬਲਕਿ ਇਹ ਸਮਾਨਤਾ ਵੀ ਲੱਗੀ ਕਿ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੇ ਜਿਵੇਂ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਰਚਦੇ ਨੇ, ਮਾਨਤਾ ਦੇਂਦੇ ਨੇ, ਤੇ ਉਤਸਾਹਿਤ ਕਰਦੇ ਨੇ, ਓਵੇਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ 'ਪ੍ਰਲੇਸ' ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਭਾਰਤੀ 'ਪ੍ਰਲੇਸ' ਦੇ ਅਹੁਦਾਬਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਸਰੋਕਾਰ ਨੇ, ਉਹੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪ੍ਰਲੇਸ ਦੇ ਵੀ ਨੇ। ਮੈਨੂੰ ਸਵਰਗੀ ਕਮਲਾ ਪਰਸਾਦ ਜੀ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਲੇਸ ਦੇ ਮਹਾਮੰਤਰੀ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪ੍ਰਲੇਸ ਦੇ ਮਹਾਮੰਤਰੀ ਡਾ. ਰਾਹਤ ਸਈਦ ਵਿਚ ਬੜੀਆਂ ਸਮਤਾਵਾਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀਆ।
ਅਜਮਲ ਕਮਾਲ ਦੇ ਘਰ ਉਰਦੂ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਕੁਝ ਯਾਦਗਾਰ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਹੋਈਆਂ ਜਿਹਨਾਂ ਨਾਲ ਹਿੰਦੀ-ਉਰਦੂ ਅਦਬ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਭਾਰਤ-ਪਾਕ ਸਮਾਜ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆ ਰਹੀਆਂ। ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੇ ਦੋਵਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕ, ਕਵੀ ਇਕੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਚਦੇ ਨੇ। ਜੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੇਖਕ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ 'ਆਈਸੋਲੇਟੇਡ' ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਨੇ ਤਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਉਰਦੂ ਲੇਖਕ ਫੌਜੀ ਤਾਨਸ਼ਾਹੀ ਤੋਂ ਤੰਗ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਨੇ ਤੇ ਉਮੀਦ ਦੀ ਬੜੀ ਮੱਧਮ ਤੇ ਕਮਜੋਰ ਕਿਰਨ ਦੇਖਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ।
ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਡਾ. ਜਮਾਲ ਨਕਵੀ ਉਰਦੂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਗਏ। ਉੱਥੇ ਸਾਰੇ ਲੇਖਕ ਤੇ ਅਹੁਦੇਦਾਰ ਬੜੇ ਮੋਹ, ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਮਿਲੇ, ਪਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿਚ ਜਿਹੜੇ ਸ਼ੰਕੇ ਸਨ, ਉਹ ਓਵੇਂ ਦੀ ਜਿਵੇਂ ਰਹੇ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਇਹ ਮੇਰੀ ਨਿੱਜੀ ਹੱਦ ਹੋਵੇ।
ਜਮਾਲ ਨਕਵੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਦੇ ਉਰਦੂ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ ਲੈ ਗਏ। ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਟੱਡੀ ਸੈਂਟਰ ਵਿਚ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਵਗ਼ੈਰਾ ਨਾਲ ਮਿਲਵਾਇਆ। ਉਰਦੂ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਮੁਖੀ ਨਾਲ ਮਿਲਵਾਇਆ। ਸਭ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜੁਲ ਕੇ ਇਹੀ ਲੱਗਿਆ, ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਾਂ ਬਹੁਤਾ ਉਹੀ ਆਪਣੇ ਇੱਥੋਂ ਵਾਲਾ ਹਾਲ ਹੀ ਹੈ...:
'ਆ ਅੰਦਲੀਪ ਮਿਲ ਕੇ ਕਰੇਂ ਆਹੋ ਜਾਰਿਯਾ,
ਤੂ ਹਾਯ ਗੁਲ ਪੁਕਾਰ, ਮੈਂ ਚਿੱਲਾਊਂ ਹਾਯ ਦਿਲ।'
ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਾਮ ਦੀ ਮਹਿਫਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਜ਼ੀ। ਇਕ ਰਾਤ ਅਸੀਂ ਅਜੀਬ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਦੇ ਹੋਏ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਤੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਕੱਟਦੇ ਇਕ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਫ਼ਲੈਟ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚੇ ਜਿਹੜਾ ਦੇਖਣ ਵਿਚ ਇੰਜ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉੱਥੇ ਉਹ ਕੰਮ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਨੇ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗ਼ਲਤਫਹਿਮੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਮਮਨੂ (ਵਰਜਿਤ) ਕਰਾਰ ਦੇਂਦਾ ਹੈ। ਚਲੋ ਖ਼ੈਰ, ਉੱਥੇ ਕਈ ਮਿਹਰਬਾਨ, ਉਰਦੂ ਦੇ ਜਾਣੇ-ਮਾਣੇ ਆਲੋਚਕ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਸਿੱਦੀਕੀ, ਸੱਯਦ ਸ਼ਮਸਉੱਦੀਨ, ਹਬੀਬ ਹਯਾਤ ਤੇ ਭੱਟੀ ਸਾਹਬ ਆ ਗਏ। ਰਾਤ ਦੇਰ ਤਕ ਅਦਬ, ਆਰਟ ਤੇ ਸਮਾਜ ਉੱਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ। ਸੱਯਦ ਸ਼ਮਸਉੱਦੀਨ ਨੇ ਮਿਹਰ ਕੀਤੀ ਤੇ ਮਾਨਵ ਅਧਿਕਾਰ ਆਯੋਗ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ 2009 ਦੀ ਇਕ ਰਿਪੋਰਟ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿਚ ਬੜੀ ਮਦਦ ਮਿਲੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਡਾ. ਆਸਿਫ ਫੱਰੁਖੀ ਨੇ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। ਗੱਲਬਾਤ ਦੌਰਾਨ ਭੱਟੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇੰਡੀਆ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਹੈ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ਹਜੂਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਖ਼ੁਦ ਆਪਣੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਏ, ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਦੀ ਲੋੜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।” ਜਦ ਇਹ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਸਵੇਰੇ ਹੋਟਲ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਟੈਲੀਵੀਜ਼ਨ ਚੈਨਲ ਉੱਤੇ ਦੇਖਿਆ ਇਕ ਫੋਨ-ਇਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ—ਜਿਸ ਵਿਚ ਫੋਨ 'ਤੇ ਸਟੂਡਿਓ ਵਿਚ 'ਐਂਕਰ' ਨੂੰ 'ਕਾਲਰ' ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ—ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਚੰਗੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣਾਓ...ਅਸੀਂ ਪੱਚੀ ਸਾਲ ਤੋਂ ਕੋਈ ਚੰਗੀ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਸੁਣੀ।
ਉਰਦੂ ਦੇ ਇਕ ਹੋਰ ਸਰਕਲ ਵਿਚ ਜਾਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਉਰਦੂ ਦੇ ਫਿਕਸ਼ਨ ਰਾਈਟਰ ਸਬਾ ਦੀਵਾਨ ਦੇ ਘਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਚਰਚਿਤ ਲੇਖਕਾਂ, ਕਵੀਆਂ ਨਾਲ ਬੜੀ ਚੰਗੀ ਗੱਲਬਾਤ ਤੇ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਗੁਜਰਾਤੀ ਦੇ ਲੇਖਕ ਖੱਤਰੀ ਇਸਮਤ ਅਜੀ ਪਟੇਲ ਨੇ ਆਪਣਾ ਵਿਜਿਟਿੰਗ ਕਾਰਡ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਗੁਜਰਾਤੀ ਲਿੱਪੀ ਵਿਚ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਦੌਰਾਨ ਕਿਸੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਲੇਖਕ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਲੋਕ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੋਟਲ ਵਿਚ ਕਮਰਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ, ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।
2 ਮਾਰਚ, 2011 ਜਾਂ 3 ਮਾਰਚ, 2011 ਦੀ ਰਾਤ ਤਿੰਨ ਵਜੇ ਅੱਖ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਈ। ਖਿੜਕੀ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇਖਿਆ। ਪੂਰਾ ਕਰਾਚੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਸੁੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਠ ਕੇ ਲਾਈਟਾਂ ਜਗਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਅਚਾਨਕ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਖ਼ਿਆਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਤਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਜੋ ਦੇਖਿਆ ਹੈ ਤੇ ਉਸਦੇ ਜਿਹੜੇ 'ਇੰਪ੍ਰੈਸ਼ਨ' ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਪਏ ਨੇ, ਕਿਉਂ ਨਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਰਤੀਬ ਵਿਚ ਲਿਖ ਦਿਆਂ...:
...ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਬਕਰਿਆਂ ਦੇ ਦਾੜ੍ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।
...ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਕੁੱਤਿਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਬਿੱਲੀਆਂ ਨੇ ਲੈ ਲਈ ਹੈ।
...ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਫੌਜ ਮੁਲਕ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਜਾਂ ਮੁਲਕ ਫੌਜ ਦੀ ਖਿਦਮਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।
...ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਹੈ। ਜਦ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।
...ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸੂਰਜ ਪੱਛਮ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ।
...ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਟੀਚਰ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਟੀਚਰ ਹੋਣਾ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੈ।
...ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਸਭ ਕੁਝ ਛਾਪ ਲੈਂਦੇ ਨੇ ਪਰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨਹੀਂ ਛਾਪਦੇ।
...ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਗ਼ੈਰ ਇਸਲਾਮੀ ਟੈਕਸ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
...ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਇਕ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਦੋ ਕਰ ਦੇਣ ਵਿਚ ਮਾਹਰ ਹੈ।
'ਡਿਵਾਈਡ ਐਂਡ ਰੂਲ' ਸਿਰਫ਼ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਅਖਾਣ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹੀ।
ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਡਿਫੈਂਸ ਕਾਲੋਨੀ ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਬੰਗਲਿਆਂ ਵਿਚ ਇਕ ਬੰਗਲਾ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਅਮਾਦਉੱਦੀਨ ਸਈਦ ਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜੇ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਦੇ ਕਲਾਸ ਫੈਲੋ ਸਨ ਤੇ ਪਿਛਲੇ 40 ਸਾਲ ਤੋਂ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਨੇ। ਪੀ.ਆਈ.ਏ. ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਕਿਸੇ ਉੱਚੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਏ ਨੇ। ਟਹਿਕਦੀ, ਮਹਿਕਦੀ ਤੇ ਨੌਕਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਕੋਠੀ ਦੇਖ ਕੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਹੋਈ। ਆਪਣਾ ਇਕ ਦੋਸਤ ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਅਮਾਦ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਕਮਰਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਨੌਕਰਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਪੂਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਫੇਰ ਉਸਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸਦਾ 'ਕੁੱਕ' ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਨਾਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਖਾਣੇ ਬਣਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਫਰਮਾਇਸ਼ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਟੈਲੀਅਨ 'ਸਪੇਗੇਟੀ ਵਿਦ ਮੀਟ ਬਾਲਡ' ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਫਰਮਾਇਸ਼ ਕੀਤੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਦਿਨ ਦੇ ਗਿਆਰਾਂ ਵੱਜੇ ਸਨ ਤੇ ਦੁਪਹਿਰ ਦੇ ਖਾਣੇ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਅਮਾਦ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਚਾਹਾਂ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਇਕ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਚੱਲ ਸਕਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਪਤਨੀ ਲਈ ਹਾਸ਼ਿਮ ਦਾ ਸੁਰਮਾ ਖ਼ਰੀਦਨਾ ਸੀ। ਅਮਾਦ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਹੈ, ਮਿਲ ਜਾਏਗਾ। ਬਰੇਲੀ ਵਾਂਗ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਵੀ ਬੜੇ ਚੰਗੇ ਸੁਰਮੇ ਬਣਦੇ ਨੇ। ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਮੈਂ ਇਕ ਬੋਰਡ ਦੇਖਿਆ ਸੀ 'ਐਨਕ ਤੋੜ ਸੁਰਮਾ' ਮਤਲਬ ਏਨਾ ਚੰਗਾ ਸੁਰਮਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਐਨਕ ਤੋੜ ਦਿਓਗੇ...ਮਤਲਬ ਉਸਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗੀ। ਮੈਂ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਐਨਕ ਤੋੜਨ ਦਾ ਰਿਸਕ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ, ਇਸ ਲਈ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਗਿਆ ਸਾਂ।
ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਮਾਰਕੀਟ ਗਏ—ਸ਼ਾਨਦਾਰ, ਜੈਸੀ ਕਾਲੋਨੀ ਵੈਸੀ ਮਾਰਕੀਟ। ਅਮਾਦ ਨੇ ਆਪਣੇ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਗੱਡੀ ਰੋਕਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਭੌਂ ਕੇ ਬੋਲੇ, “ਚੱਲੋ...ਮੈਂ ਐਨਕ ਲੈਣੀ ਏਂ।” ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਇਕ ਬਲਾਕ ਵੱਲ ਵਧੇ ਤਾਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉੱਥੇ 'ਪੈਰਾ-ਮਿਲਟਰੀ ਫੋਰਸ਼' ਦੀਆਂ ਬਖਤਰਬੰਦ ਗੱਡੀਆਂ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਨੇ। ਇਕ ਐਂਬੂਲੈਂਸ਼ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ। ਅੱਗੇ ਜਾਣਦਾ ਰਸਤਾ ਬੰਦ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।
“ਇਹ ਕੀ ਏ?” ਅਮਾਦ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਬੰਦ ਏ...ਅੰਦਰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ।”
“ਕਿਉਂ? ਮੈਂ ਸਾਹਮਣੀ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਐਨਕ ਲੈਣੀ ਏਂ।”
“ਉਧਰ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ।”
“ਕਿਉਂ?”
“ਆਰਡਰ ਨਹੀਂ ਹੈ।”
“ਗੱਲ ਕੀ ਏ...ਕੁਛ ਤਾਂ ਦੱਸੋ।” ਅਮਾਦ ਨੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਉਧਰ ਇਕ ਅਮਰੀਕਨ ਐਨਕ ਲੈਣ ਆਇਆ ਏ।”
ਅਮਾਨ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਚੱਲੋ...ਜਦ ਤਕ ਉਹ ਨਹੀਂ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ, ਇਹ ਲੋਕ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਦੇਣਗੇ।”
“ਕਿਉਂ?” ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਅਮਰੀਕਨਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਏ।”
ਅਸੀਂ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਬੈਠ ਚੁੱਕੇ ਸੀ।
“ਕਿਉਂ?”
“ਲੋਕ ਅਮਰੀਕਨਾਂ ਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦੇ ਨੇ।”
“ਯਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਦੋਸਤ ਅਮਰੀਕਾ ਏ।”
“ਹਾਂ, ਅਮਰੀਕਨ ਪੈਸੇ 'ਤੇ ਈ ਮੁਲਕ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਏ।”
“ਫੇਰ?”
“ਇਹੀ ਨਹੀਂ...ਇੱਥੇ ਜਿਹੜੇ ਚੰਗੇ ਵੱਡੇ ਖਾਂਦੇ-ਪੀਂਦੇ ਲੋਕ ਨੇ ਸਭ ਦੀ ਅਮਰੀਕਾ 'ਚ ਪ੍ਰਾਪਰਟੀ ਏ, ਬੱਚੇ ਉੱਥੇ ਈ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਨੇ...ਇੱਥੇ 'ਡਬਲ ਪਾਸਪੋਰਟ' ਦਾ ਸਿਸਟਮ ਏ ਨਾ? ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਦੋ ਪਾਸਪੋਰਟ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਓ ਤੇ ਬਹੁਤਿਆਂ ਕੋਲ ਅਮਰੀਕਨ ਪਾਸਪੋਰਟ ਵੀ ਹੈਨ।”
“ਫੇਰ ਵੀ ਨਫ਼ਰਤ?”
“ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਜਦੋਂ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਇਸਲਾਮੀ ਮੁਜਾਹੇਦੀਨ ਨੂੰ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਸਨ...ਹੁਣ...ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਅਮਰੀਕਾ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਲੜ ਰਿਹਾ ਏ। ਡਰੋਨ ਹਮਲੇ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਉੱਤੇ ਅਮਰੀਕੀ ਸੀ.ਆਈ.ਏ. ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤ...ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘੁੰਮਦੇ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਵਿਹੜੇ 'ਚ ਟਹਿਲ ਰਹੇ ਹੋਣ। ਇਸਲਾਮੀ ਜਿਹਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਏਨਾ ਉਪਰ ਚੁੱਕਣ ਪਿੱਛੋਂ ਅਮਰੀਕਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਏ ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਧੂੜ ਚਟਾਅ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ਤੇ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰੇ। ਜਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰੇ। ਅਜੇ ਕੋਈ ਮਹੀਨਾ ਕੁ ਪਹਿਲਾਂ ਪਾਕਿਤਸਾਨ ਵਿਚ ਅਮਰੀਕੀ ਸਫ਼ੀਰ (ਰਾਜਦੂਤ) ਨੇ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਇਹ ਹੱਕ ਏ ਕਿ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਮਾਮਲਿਆਂ 'ਚ ਦਖਲ ਦਵੇ ਕਿਉਂਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਏਨਾ ਪੈਸਾ ਦੇਂਦਾ ਹੈ...”
“ਕੀ ਨਫ਼ਰਤ ਏਨੀ ਵਧ ਏ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੀ...।”
ਉਹ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਟੁੱਕ ਕੇ ਬੋਲਿਆ, “ਸ਼ਾਇਦ ਇੰਜ ਤਾਂ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਹੁਣ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਆ ਰਿਹਾ ਏ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਜਾਂ ਕਹੋ 'ਵੈਸਟ' ਨੇ ਆਪਣੇ ਫਾਇਦੇ ਲਈ ਮੁਸਲਿਮ ਮੁਲਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤੇ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਏ।”
“ਹਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਮੈਂ ਸਹਿਮਤ ਆਂ...ਦੇਖੋ ਤੁਰਕੀ ਵਿਚ ਖ਼ਲੀਫਾ ਨੂੰ ਹਟਾਅ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਇਸਲਾਮ ਜਾਂ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਕਿ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਰਾਜ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਏ ਬਿਲਕੁਲ 'ਬੈਕ ਗਰਾਊਂਡ' ਵਿਚ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਈਰਾਨ ਦੀ ਇਸਲਾਮੀ ਕਰਾਂਤੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਫੇਰ 'ਫੋਰ ਫਰੰਟ' 'ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਈਰਾਨ ਤੇ ਈਰਾਨ 'ਚ ਇਹ ਸਭ ਕਿਉਂ ਹੋਇਆ?...ਇਹ ਸਭ ਜਾਣਦੇ ਨੇ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਈਰਾਨ ਦੇ ਤੇਲ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਕਬਜ਼ਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਈਰਾਨ ਦੀ ਚੁਣੀ ਹੋਈ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਤਖ਼ਤਾ ਪਲਟ ਕੇ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਈਰਾਨ ਦੀ ਸੱਤਾ ਸੌਂਪੀ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਵਿਚ ਈਰਾਨ ਦਾ ਇਸਲਾਮੀ ਇਨਕਲਾਬ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਤੁਸੀਂ ਸੋਚੋ ਜੇ ਸਨ 1955 ਤੋਂ ਈਰਾਨ ਵਿਚ ਇਕ ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ ਸਰਕਾਰ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਇਸਲਾਮੀ ਕੱਟੜਵਾਦ ਉੱਥੇ ਕਿੰਜ ਪੈਰ ਜਮਾਅ ਸਕਦਾ ਸੀ? ਜਿਵੇਂ ਤੁਰਕੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਜਮਾਅ ਸਕਿਆ...?”
“ਇਹੋ ਸਭ ਗੱਲਾਂ ਨੇ...ਈਰਾਕ ਹੈ...ਇਜਰਾਈਲ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਅਮਰੀਕੀ ਸਪੋਰਟ ਏ।” ਉਹ ਬੋਲੇ।
“ਇਹ ਦੱਸੋ ਬਈ ਕਿ ਕੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਸੱਚਮੁੱਚ ਤਾਲਿਬਾਨ ਨਾਲ ਲੜ ਰਹੀ ਏ? ਜਾਂ ਦਿਖਾਵਾ ਕਰ ਰਹੀ ਏ?” ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਸ਼ਾਇਦ ਦੋਵੇਂ ਗੱਲਾਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਨੇ।” ਉਹ ਬੋਲੇ।
“ਇਹ ਕਿੰਜ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ?”
“ਜਿਵੇਂ ਤੁਹਾਡਾ ਹੱਥ ਕਿਸੇ ਪੱਥਰ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਦਬਿਆ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਲਾ ਕੇ ਹੱਥ ਕੱਢ ਵੀ ਨਾ ਸਕਦੇ ਹੋਵੋ ਤੇ ਹੱਥ ਨੂੰ ਪੱਥਰ ਹੇਠ ਦਬਿਆ ਵੀ ਨਾ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਹੋਵੋ।”
ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਤਾਲਿਬਾਨ ਨਾਰਥ ਵੈਸਟ, ਫਰੰਟੀਅਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੱਤ ਜ਼ਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸਰਕਾਰ ਚਲਾ ਰਹੇ ਨੇ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮੀ ਸ਼ਰੀਆ ਕਾਨੂੰਨ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਤਾਲਿਬਾਨ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੈਨਾ ਵਿਚਕਾਰ ਯੁੱਧ ਵੀ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਹਾਕਮ ਵਰਗ ਤੇ ਸੈਨਾ ਦੀ ਇਹ ਸੋਚ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਟੁਕੜਾ ਦੇ ਕੇ ਤਾਲਿਬਾਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੋਏ ਤਾਂ ਕੋਈ ਖਾਸ ਗੱਲ ਨਹੀਂ।
ਮੁੱਦਾ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਤਾਲਿਬਾਨ ਇਕ ਦਿਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਉੱਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲੈਣਗੇ। ਅਸਲ ਮੁੱਦਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਤਾਲਿਬਾਨ ਜਾਂ ਕਹੋ ਕੱਟੜਵਾਦੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਆਪਣੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਤੇ ਆਪਣੇ 'ਮਿਸ਼ਨ' ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਜਨਤਾ ਉੱਤੇ ਪਾ ਰਹੇ ਨੇ, ਜਿਹੜਾ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਲਈ ਤੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਆਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਦੀ ਹੱਦ ਤੇ ਸਾਂਝੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਤਾਲਮੇਲ ਲਈ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਖਤਰਾ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸਦਾ ਵੱਡਾ ਉਦਾਹਰਨ ਤੌਹੀਨੇ ਰਿਸਾਲਤ (ਬੈਲੇਸਫੈਮੀ) ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪਰੀਵਰਤਨ ਕਰਨ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਕੇ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਪਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਤੌਹੀਨੇ ਰਿਸਾਲਤ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਚ ਕੋਈ ਪਰੀਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗੀ। ਇਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਜਨਤਾ ਦੇ ਦਬਾਅ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਵੱਡੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਸਨ। ਦੂਜਾ ਛੋਟਾ ਉਦਾਹਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਬਸੰਤ ਦਾ ਤਿਓਹਾਰ ਆਦਿਕਾਲ ਤੋਂ, ਮਤਲਬ ਇਸਲਾਮ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਬਸੰਤ ਦਾ ਇਸਲਾਮ ਨਾਲ ਕੋਈ ਧਾਰਮਕ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਵੇਂ ਈਰਾਨ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਤਿਓਹਾਰ 'ਨੌਰੋਜ਼' ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਇਸਲਾਮ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਨ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਬਸੰਤ ਬੜੇ ਜ਼ੋਰ-ਸ਼ੋਰ ਤੇ ਉਤਸਾਹ, ਲਗਨ ਤੇ ਪਰੇਮ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਇਕ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਸਮਾਰੋਹ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾ ਕੇ ਬਸੰਤ ਮਨਾਏ ਜਾਣ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਵਾ ਦਿੱਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਇਸਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਤਿਓਹਾਰ ਮੰਨਦੇ ਨੇ।
ਤਾਲਿਬਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚੋਂ ਬਚੀ-ਖੁਚੀ 'ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ ਸਪੇਸ' ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਸਰ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ 'ਤੇ ਬੜਾ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਤੇ ਹਿੰਸਕ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਿਵਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਤੇ ਸਾਹਿਤ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਕਰਮੀ ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਨੇ ਤੇ ਚਿੰਤਤ ਤੇ ਭੈਭੀਤ ਨੇ।
ਬੜੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮੈਂ ਸਿੰਧ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਇਲਾਕੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਿਆ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕਰਾਚੀ ਤੋਂ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਬੱਸ ਵਿਚ ਕਰਾਂਗਾ ਤਾਕਿ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਘੱਟੋਘੱਟ ਸਿੰਧ ਦੇ ਉਹ ਇਲਾਕੇ, ਬਸਵੇ, ਪਿੰਡ ਦੇਖ ਸਕਾਂ ਜਿਹੜੇ ਸੜਕ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਪੈਂਦੇ ਨੇ। ਅਮਾਦ ਦੇ ਘਰੋਂ ਮੈਂ ਸਿੱਧਾ ਡੇਬੂ ਬੱਸ ਸਟਾਪ ਜਾਣਾ ਸੀ, ਜਿੱਥੋਂ ਗਿਆਰਾਂ ਵਜੇ ਬੱਸ ਚਲਦੀ ਤੇ ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਨੌਂ ਵਜੇ ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ।
ਨਾਸ਼ਤਾ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮੈਂ ਅਮਾਦ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਯਾਰ...ਇੱਥੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ।”
“ਬਈ ਹੁਣੇ ਲਓ...ਓਇ ਇਰਸ਼ਾਦ।” ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੇ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰੀ, ਜਿਹੜਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ।
“ਇਹ ਸਾਡੇ ਡਰਾਈਵਰ ਇਰਸ਼ਾਦ ਨੇ...ਹਿੰਦੂ ਨੇ।”
“ਅੱਛਾ...ਪੂਰਾ ਨਾਂ ਕੀ ਏ?”
“ਇਰਸ਼ਾਦ ਅਰਜੁਨ।” ਇਰਸ਼ਾਦ ਨੇ ਦੱਸਿਆ।
“ਤੇ ਦੇਖੋ ਮਾਲੀਆਂ 'ਚ ਇਕ ਮਾਲੀ ਹਿੰਦੂ ਏ।”
ਇਰਸ਼ਾਦ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਡੇਵੂ ਬੱਸ ਸਟੈਂਡ ਛੱਡਣ ਗਏ ਸਨ। ਬੱਸ ਸਟੈਂਡ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਕਾਫੀ ਦੂਰ ਸੀ। ਅਮਾਦ ਨੇ ਕਿਧਰੇ ਹੋਰ ਜਾਣਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਮੈਨੂੰ 'ਸੀ ਆਫ' ਕਰਨ ਡੇਵੂ ਦੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਿਆ ਸੀ। ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਇਰਸ਼ਾਦ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਦਾ ਚੰਗਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਪਰ ਉਹ ਬੜਾ ਸਾਵਧਾਨ ਸੀ।
“ਤੁਹਾਡਾ ਘਰ ਕਿੱਥੇ ਐ?” ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਥੱਟਾ 'ਚ ਏ।”
“ਕਰਾਚੀ 'ਚ ਕਦੋਂ ਦੇ ਓ?”
“ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ।”
“ਗੱਡੀ ਉੱਥੇ ਈ ਸਿੱਖੀ ਸੀ ਜਾਂ ਇੱਥੇ?”
“ਓਥੇ ਈ ਸਿੱਖੀ ਸੀ ਜੀ।”
“ਕੀ ਜਾਤ ਏ ਤੁਹਾਡੀ?”
“ਠਾਕੁਰ...ਰਾਜਸਥਾਨ 'ਚ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਏ।”
“ਉੱਥੇ ਕਦੀ ਗਏ ਓ?”
“ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਜੀ।”
“ਕਿਉਂ?”
“ਪਾਸਪੋਰਟ ਨਹੀਂ ਐ ਜੀ।”
“ਕਿਉਂ?”
“ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਜੀ...ਬਣਾਉਂਦੇ ਨਹੀਂ।”
“ਸਾਹਬ ਨੂੰ ਕਹਿ ਕੇ ਪਾਸਪੋਰਟ ਬਣਵਾ ਲਓ। ਫੇਰ ਇੰਡੀਆ ਆਓ।”
“ਇੰਡੀਆ 'ਚ ਤੁਸੀਂ ਕਿੱਥੇ ਰਹਿੰਦੇ ਓ ਜੀ?”
“ਦਿੱਲੀ 'ਚ।”
“ਕਰਾਚੀ ਨਾਲੋਂ ਤਾਂ ਵੱਡੀ ਹੋਵੇਗੀ ਜੀ!”
“ਹਾਂ ਹੈ।”
ਮੈਂ ਇਰਸ਼ਦ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ। ਦੁੱਬੀ-ਕੁਚਲੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ। ਡਰਿਆ-ਡਰਿਆ ਜਿਹਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਤੇ ਹਰ ਗੱਲ ਸਿਰਫ਼ 'ਜੀ' ਕਹਿਣ ਦੀ ਆਦਤ।
“ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ?”
“ਇੱਥੇ ਨਹੀਂ ਜੀ...ਪਰ ਪਿੰਡ 'ਚ ਕਰਦੇ ਨੇ।”
“ਕਿਸ ਗੱਲ 'ਤੇ?”
“ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਗੱਲਾਂ 'ਤੇ ਜੀ।”
ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਬੋਲਿਆ, “ਦਿੱਲੀ 'ਚ ਠਹਿਰਣ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤਾਂ ਬੜੀ ਮਹਿੰਗੀ ਹੋਏਗੀ ਜੀ?”
“ਕਿਉਂ...ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਓ?”
“ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਜੀ।” ਉਹ ਨਿਰਾਸ਼ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਬੋਲਿਆ।
“ਜਦੋਂ ਵੀ ਆਉਣਾ ਹੋਏ ਜਾਂ ਦਿੱਲੀ ਆ ਜਾਓ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਫੋਨ ਕਰਨਾ। ਇਹ ਲਓ ਮੇਰਾ ਕਾਰਡ।”
ਡੇਬੂ ਬੱਸ ਚੱਲੀ ਤਾਂ ਲਗਭਗ ਇਕ ਘੰਟੇ ਤਕ ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਉਪਨਗਰ ਤੇ ਇੰਡਸਟਰੀਅਲ ਏਰੀਏ ਹੀ ਦਿਖਾਈ ਦੇਂਦੇ ਰਹੇ। ਮੈਂ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬੱਸ ਦੀ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਵਾਲੀ 'ਵਿੰਡੋ ਸੀਟ' ਲਈ ਸੀ। ਤਿੰਨ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਕਸਬੇ ਤੇ ਪਿੰਡ ਆਉਣ ਲੱਗੇ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਦੋ ਕੈਮਰਿਆਂ ਵਿਚ ਫੁੱਲ ਬੈਟਰੀ ਸੀ ਤੇ ਜਾਣਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਚੱਲਦੀ ਬੱਸ 'ਚੋਂ ਖਿੱਚੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖ਼ਰਾਬ ਹੀ ਆਉਂਦੀਆਂ ਨੇ। ਪਰ ਸਵਾਲ ਸੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਨ ਦਾ। ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਨੇ ਕਿ ਸੜਕ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਤੇ ਕਸਬੇ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਤੇ ਬਿਹਤਰ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਥੇ ਆਉਣ-ਜਾਣ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹੁੰਦੇ ਨੇ।
ਪਹਿਲਾਂ ਕੁਝ ਕਸਬੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੇ। ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ, ਦਬੀਆਂ-ਦਬੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਵਿਚ ਕਦੀ ਕੋਈ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਇਮਾਰਤ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਆ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਕਸਬਿਆਂ ਵਿਚ ਓਹੋ-ਜਿਹੀ ਕੋਈ ਸਮਾਨਤਾ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਲੱਗੇ ਕਿ 'ਗਰੀਨ ਰੈਵੋਲਿਊਸ਼ਨ' ਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੰਦਹਾਲੀ ਤੇ ਪੁਰਾਣਾਪਣ ਕਸਬਿਆਂ ਉੱਤੇ ਛਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਹਾਂ ਵਿਚ-ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਮਸਜਿਦ, ਦਰਗਾਹ ਵਗ਼ੈਰਾ ਦੀਆਂ ਲਿਸ਼ਕਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਤੇ ਮਿਨਾਰ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਦੱਸਦੇ ਸਨ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਧਰਮ ਵਿਚ ਬੜੀ ਆਸਥਾ ਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਹੈ। ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਧਾਰਮਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਚੋਖਾ ਪੈਸਾ ਹੈ।
ਕਸਬੇ ਲੰਘੇ ਤਾਂ ਕੁਝ ਰੇਤਲੇ ਮੈਦਾਨ ਦਿਖਾਈ ਦੇਂਦੇ ਰਹੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਝਾੜੀਆਂ ਜਾਂ ਕਿੱਕਰਾਂ ਦੇ ਦਰਖ਼ਤਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬੜੀ ਦੂਰ ਕੁਝ ਪਿੰਡ ਜਿਹੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਫੂਸ ਦੇ ਛੱਪਰ ਤੇ ਕੱਚੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ। ਮਕਾਨ ਕੱਚੇ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਛਪਰ ਪਾਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਰੇਤਲਾ ਇਲਾਕਾ ਕੋਈ ਦੁਪਹਿਰ ਤਕ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਬੱਸ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਕੁਝ ਕਸਬਿਆਂ ਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿਚ ਰੁਕੀ, ਜਿੱਥੇ ਖਾਣਾ ਵਗ਼ੈਰਾ ਖਾਧਾ ਗਿਆ। ਬੜਾ ਬੇਤਰਤੀਬ ਤੇ ਉੱਖੜਿਆ-ਪੁਖੜਿਆ ਜਿਹਾ ਮਾਹੌਲ ਸੀ।
ਇਕ ਗੱਲ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨੋਟ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਲੱਗੀ ਕਿ ਕਸਬਿਆਂ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਬੜੀਆਂ ਘੱਟ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਕਿਸੇ ਆਟੋ ਰਿਕਸ਼ਾ 'ਤੇ ਬੈਠੀ, ਆਉਂਦੀ-ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਸਾਮਾਨ ਖ਼ਰੀਦਦੀ ਜਾਂ ਟਹਿਲਦੀ ਘੁੰਮਦੀ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਇਦ ਬੁਰਕੇ ਦਾ ਵੀ ਰਿਵਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਵਧੇਰੇ ਔਰਤਾਂ ਚਾਦਰਾਂ ਲਈ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਨੰਗੇ ਸਨ।
ਸੜਕ 'ਤੇ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਦੇ ਬੋਰਡ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲੱਗੇ। ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਸਿੰਧ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਨਿਜਾਮ ਦਾ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਵੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਤਾਂ ਬੱਸ ਨਹੀਂ ਗਈ, ਪਰ 'ਆਊਟ ਸਰਕਟ' ਤੋਂ ਲੰਘੀ ਜਿੱਥੇ ਅਜੀਬ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿੱਲ੍ਹ, ਵੱਡੀਆਂ, ਬੇਢੰਗੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਇੱਥੇ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ, ਨਜ਼ਰ ਆਈਆਂ। ਕੁਝ ਮਿੰਟਾਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਬੱਸ ਨੇ ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਨਦੀ ਵਿਚ ਹਾਲਾਂਕਿ ਪਾਣੀ ਬੜਾ ਘੱਟ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਦਾ ਪਾਟ ਕਾਫੀ ਚੌੜਾ ਸੀ। ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਪੂਰਾ ਪਾਣੀ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾਲ ਨਦੀ ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਸਮੇਟੀ, ਪੂਰੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਵਹਿੰਦੀ ਹੋਵੇਗੀ।
ਇਹ ਕਾਫੀ ਰੌਚਕ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਲੱਦਾਖ ਵਿਚ ਦੇਖੀ ਸੀ, ਲੇਹ ਤੋਂ ਕੁਝ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ। ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਪਹਾੜੀ ਤੋਂ ਉਤਰ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਫੇਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਹੱਦ ਵਿਚ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਿੰਧ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦੇਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਇੱਥੇ 'ਸਿੰਧ ਦਰਸ਼ਨ' ਸਮਾਰਕ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਹੋਰ ਕਾਰਜ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇਕ ਸਾਲਾਨਾ ਮੇਲਾ ਵੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਲੇਹ ਤੋਂ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਸਿੰਧ ਕਿੰਨੀ ਦੂਰ ਹੋਵੇਗਾ? ਘੱਟੋਘੱਟ ਤਿੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦਾ ਫ਼ਾਸਲਾ ਤਾਂ ਹੋਵੇਗਾ ਹੀ। ਮਨ ਵਿਚ ਖ਼ਿਆਲ ਆਇਆ, ਇੱਥੋਂ ਸਿੰਧ ਨੂੰ ਦੇਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਲੇਹ ਵਾਲੀ ਸਿੰਧ ਇੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਅਸਲ ਸਿੰਧ ਅਖਵਾਈ ਹੈ। ਸਿੰਧ ਦੇ ਜਿੰਨੇ ਚਿੱਤਰ ਲੈ ਸਕਦਾ ਸਾਂ ਲਏ ਤੇ ਬੱਸ ਅੱਗੇ ਵਧ ਗਈ।
ਸ਼ਾਮ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੁੰਦਿਆਂ ਸਿੰਧ ਦਾ ਉਹ ਇਲਾਕਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਜਿਹੜਾ ਵਧੇਰੇ ਹਰਾ-ਭਰਿਆ ਹੈ। ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਹਰੇ-ਭਰੇ ਖੇਤ, ਖਜੂਰਾਂ ਦੇ ਦਰਖ਼ਤਾਂ ਦੀਆਂ ਦੂਰ ਤਕ ਜਾਂਦੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਜਾਂ ਬਾਗ਼ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗੇ। ਸੂਰਜ ਡੁੱਬ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਜਿਸ ਪਾਸੇ ਦੀ ਖਿੜਕੀ ਕੋਲ ਬੈਠਾ ਸਾਂ, ਸੂਰਜ ਉਧਰ ਹੀ ਡੁੱਬ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਬਹੁਤ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਡੁੱਬਦੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਸੁਨਹਿਰੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਹਰੇ ਖੇਤ ਚਮਕਣ ਲੱਗੇ ਸਨ। ਖਜੂਰਾਂ ਦੇ ਦਰਖ਼ਤਾਂ ਦੀਆਂ ਉਪਰਲੀਆਂ ਟਾਹਣੀਆਂ ਪਿੱਛੇ ਲਾਲ ਆਸਮਾਨ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗਾ ਸੀ। ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਤਲਾਵਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਲਾਲੀ ਘੁਲ਼ ਗਈ ਜਾਪਦੀ ਸੀ।
ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਦੇ ਲਗਭਗ ਬੱਸ ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਦੇ ਡੇਬੂ ਬੱਸ ਅੱਡੇ ਉੱਤੇ ਰੁਕੀ। ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਦਾ ਨਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਫੇਰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਹਾਊਸ ਦੀ ਯਾਦ ਆ ਗਈ। ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ ਮੀਆਂ ਆਸਿਫ ਤੇ ਰਸ਼ੀਦ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਵਿਚ ਕੁਝ ਬੜੀਆਂ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਤੇ ਪੂਰਾਣੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨੇ। ਪਰ ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਵੀ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਦੇਖ ਸਕਿਆ। ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਥੋਂ ਦਾ ਵੀਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਉਪਰ ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਸ਼ਟੇਸ਼ਨ ਦਾ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਬੋਰਡ ਲੱਗਿਆ ਸੀ, ਉਸਦੀ ਤਸਵੀਰ ਲੈ ਲਈ ਤੇ ਬੱਸ ਵਿਚ ਬੈਠ ਗਿਆ।
ਜਾਰੀ ਹੈ---------->>>
No comments:
Post a Comment